اعسار در حقوق به وضعیتی گفته می‌شود که شخص برای مراجعه به مراجع قضایی اعم از طرح دعوا یا دفاع از آن و یا اجرای رای توانایی مالی پرداخت هزینه‌های پیش‌بینی شده قانونی را ندارد، در واقع پیش‌بینی نهاد اعسار برای حمایت از اقشار مختلف اجتماعی است تا بتوانند از رسیدگی منصفانه و برابری برخوردار شوند.
برای آن که شخص بتواند به اعسار خود استناد نماید باید مجموعه‌ای از شرایط وجود داشته و رعایت شود که در این نوشتار قصد داریم به بررسی آن‌ها بپردازیم.
پیش از ورود به موضوع اعسار باید به انواع هزینه‌هایی که در مراحل مختلف رسیدگی محقق می‌شوند و مبالغ آن‌ها اشاره نماییم، در گام بعدی اعسار را تعریف و مقررات آن را بررسی می‌نماییم و در نهایت نحوه استناد به اعسار، مراحل و ادله لازم ذکر خواهند شد. اگر نیاز به مشاوره حقوقی در این زمینه دارید با ما در تماس باشید.
هزینه‌های دادرسی
سیستم قضایی ایران از مجموعه مراجع حقوقی، کیفری و اداری تشکیل شده است، همچنین در هر کدام از بخش‌های یاد شده با دادگاه‌های رسیدگی کننده نخستین و مراجع اعتراض به آرا رو به رو هستیم. برای مثال محاکم کیفری از مرحله دادسرا شروع شده و معمولا دو مرحله رسیدگی قضایی در دادگاه به همراه دارند.
در محاکم حقوقی مرحله دادسرا وجود ندارد اما مراجع رسیدگی با توجه به نوع دعوا می‌تواند تا سه مرحله نیز ادامه یابد. مراجع اداری نیز به همین گونه هستند.
نحوه دیگری از حل و فصل اختلافات در ایران ارائه به داوری است که اجرای رای داوری خود نیازمند رجوع به مراجع قضایی است.
اجرای احکام نیز نیازمند رجوع به مرجع صالح و انجام تشریفات آن است، مواردی دیگری که در قانون به عنوان بخشی از رسیدگی قضایی شناسایی شده‌اند، همچون ورود ثالث، جلب ثالث و نیز اعاده دادرسی تماما دارای تشریفات معین هستند.
تعدد مراحل و رسیدگی‌های چند مرحله‌ای از ابزارهای حفظ عدالت در اجتماع است، از نوع از رسیدگی احتمال بروز اشتباهات را کاهش داده و امکان اعتراض به آرای صادر شده در مراحل بدوی، عدالت قضایی را تقویت می‌نماید. همچنین ناگفته پیداست که صدور رای تنها مرحله اولیه است، مرحله‌ای که بدون اجرای رای آن ارزش اصلی خود را برای طرفین نخواهد داشت.
همانطور که مشاهده می‌شود مراجع و مراحل مختلفی در سیستم قضایی پیش‌بینی شده‌اند، با وجودی که تامین عدالت و رسیدگی به تظلم‌خواهی مردم از وظایف هر حکومتی است، لیکن تامین هزینه آن‌ها از محل بودجه عمومی امری غیر منطقی و غیر ممکن است.
به همین سبب نیز مراجع صالح هزینه‌های رسیدگی در مراجع مختلف را به صورت تعرفه‌ای تعیین می‌کند که با توجه به نوع درخواست یا دادخواست متفاوت خواهد بود. هزینه‌های سیستم قضایی ایران به شرحی است که در بند بعدی اشاره می‌شود. در این باره وکیل تلفنی ما نیز آماده راهنمایی شما می‌باشد.
انواع هزینه‌های دادرسی
هزینه‌های رسیدگی در ایران با توجه به نوع درخواست که حقوقی باشد یا کیفری و نیز مرحله رسیدگی متفاوت خواهد بود که مهمترین آن‌ها به شرح ذیل است:
هزینه‌های دادرسی در امور حقوقی
- چنانچه دعوا از نوع مالی و مرحله رسیدگی بدوی باشد، برای اقامه دعوا و ثبت دادخواست، تا خواسته ۲۰ میلیون تومان ۲.۵ درصد هزینه رسیدگی و مازاد بر ۲۰ میلیون تومان ۳.۵ درصد هزینه رسیدگی خواهد بود.
- چنانچه دعوا از نوع مالی بوده ولی مرحله رسیدگی تجدیدنظر یا واخواهی مدنظر باشد، هزینه رسیدگی برابر خواهد بود با ۴.۵ درصد از محکومبه رای دادگاه بدوی.
- چنانچه دعوا مالی باشد اما مرحله فرجام‌خواهی و یا اعتراض ثالث و یا اعاده دادرسی منظور نظر باشد، هزینه دادرسی برابر با ۵.۵ درصد از مبلغ خواسته است.
- چنانچه دعوا مالی باشد اما در مرحله بدوی قیمت خواسته مشخص نباشد، هزینه دادرسی عدد ثابتی خواهد بود که در هر سال متفاوت است و با توجه به زمان تنظیم دادخواست باید مبلغ آن تعیین شود.
- چنانچه دعوا از نوع غیرمالی باشد، و نیز در تامین دلیل و تامین خواسته با توجه به نوع دعوا و زمان اقامه آن هزینه متفاوت است که باید به بخشنامه مربوطه رجوع شود.
- هزینه درخواست اجرای احکام مدنی، چنانچه موضوع دعوا مالی بوده باشد، برابر است با ۵ درصد از محکومبه.
- چنانچه موضوع دعوا غیرمالی بوده و اجرای آن منظور نظر باشد، هزینه اجرای حکم با توجه به نوع محکومبه و زمان اقامه متفاوت است و باید به بخشنامه مربوطه رجوع شود.
هزینه‌های رسیدگی در امور کیفری
- در تقدیم شکایت کیفری هزینه قابل پرداخت مبلغ ثابت ۱۰۰ هزار ریال است.
- هزینه رسیدگی در مرحله تجدیدنظر کیفری از احکام صادر شده، مبلغ ثابت ۳۰۰ هزار ریال است.
- اعاده دادرسی کیفری که در مرجع صالح یعنی دیوان عالی کشور اقامه می‌شود هزینه ثابت ۵۰۰ هزار ریال به همراه دارد.
معرفی اعسار
اعسار که در لغت به معنای درماندگی و عجز از پرداخت دیون است، در ترجمان حقوقی ما معادل کلمه افلاس در فقه است و به شخص غیرتاجری گفته می‌شود که به دلیل نداشتن مال و یا به دلیل دسترسی نداشتن به مال، از پرداخت هزینه‌های دادرسی عاجز است.
مواد ۵۰۲ و ۵۰۳ قانون آیین دادرسی مدنی هزینه‌های دادرسی را بررسی و معرفی کرده است و سپس در ماده ۵۰۴ قانون مذکور، معسر به عنوان شخصی که موقتا قادر به پرداخت هزینه‌های دادرسی نیست شناخته شده است.
همانطور که بیان شد اعسار تنها به اشخاص غیرتاجر قابل سرایت است که ماده ۵۱۲ قانون یاد شده، بیان داشته چنانچه تاجر ادعای اعسار دارد، باید درخواست ورشکستگی خود را مطابق با قوانین موجود اقامه نماید.
فصل دوم از باب هشتم قانون آیین دادرسی مدنی ایران، به موضوع اعسار اختصاص یافته است که شامل نحوه استناد و نتایج اثبات اعسار نیز می‌باشد که در ادامه به آن‌ها پرداخته خواهد شد.
نحوه استناد به اعسار
منظور از نحوه استناد به اعسار تشریفاتی است که مدعی اعسار برای ثبت ادعای خود باید طی نماید، که این تشریفات در قانون آیین دادرسی مدنی شرح داده شده و به قرار ذیل است.
زمان تقدیم درخواست اعسار
با توجه به ماده ۵۰۵ قانون آیین دادرسی مدنی، چنانچه ادعای اعسار در رابطه با پرداخت هزینه‌های دادرسی باشد، درخواست یاد شده باید ضمن درخواست رسیدگی اعم از نخستین یا تجدید نظر و یا فرجام خواهی مطرح شود.
البته امکان ثبت دادخواست اعسار به صورت مجزا از دادخواست اصلی نیز وجود دارد، اما در این صورت دادخواست اعسار باید پیش از دادخواست اصلی ثبت و نتیجه آن مشخص شده باشد.
مرجع تحویل درخواست اعسار
با توجه به نوع هزینه که شخص ادعای اعسار از پرداخت آن را دارد، مرجع تحویل درخواست متفاوت است.
در رسیدگی بدوی مرجع ارائه دادخواست اعسار همان دادگاه بدوی خواهد بود، اما چنانچه اعسار از پرداخت هزینه دادرسی در مراحل تجدید نظر و یا فرجام‌خواهی مقصود شخص باشد، باید دادخواست اعسار خود را به مرجعی ارائه نماید که حکم مورد تجدید نظر یا فرجام‌خواهی را صادر کرده است.
چنانچه موضوع اصلی دعوا که شخص ادعای اعسار از پرداخت هزینه‌های آن را دارد، جبران ضرر و زیان‌های ناشی از جرم باشد، رسیدگی کننده به این درخواست چنانچه در ضمن شکایت کیفری طرح شده باشد همان مرجع کیفری خواهد در غیر این صورت مرجعی که دعوای جبران خسارات یاد شده در صلاحیت وی است، به دادخواست اعسار نیز رسیدگی می‌نماید.
تشریفات رسیدگی به دادخواست اعسار
مطابق با ماده ۵۰۷ قانون آیین دادرسی مدنی، مدیر دفتر مرجع دریافت کننده دادخواست اعسار، موظف است ظرف ۲ روز از زمان وصول دادخواست مذکور، پرونده را به رویت قاضی دادگاه برساند.
مدیر دفتر همچنین نسخه دوم از دادخواست اعسار را به طرف دوم دعوا ابلاغ می‌نماید، همچنین زمان رسیدگی به دادخواست را نیز به وی اعلام می‌نماید.
ادله اثبات اعسار
ادله اثبات دعوا به مواردی همچون اقرار و شهادت گفته می‌شود که مدعی با ارائه آن‌ها به مرجع قضایی دعوای خود را اثبات و رای مناسب به حال خود را دریافت می‌نماید.
ادله اثبات دعوا در حقوق موضوعه ایران شامل اقرار، شهادت، سوگند، اسناد و امارات قضایی است. در اعسار از آنجا که مدعی برای خود حقی را طلب می‌نماید که طرف مقابل آن دستگاه‌های قضایی هستند، اقرار راه ندارد، به عبارت ساده‌تر منتفع این دعوا صندوق‌های دولتی هستند که امکان اقرار را ندارند.
بهترین دلیلی که برای اعسار شناخته می‌شود شهادت است، شهادت در اعسار مطابق با ماده ۵۰۶ قانون آیین دادرسی مدنی، باید به صورت کتبی باشد.
شهادت‌نامه‌های کتبی که باید حداقل توسط دو نفر تنظیم شده باشند، باید از طر اشخاصی ارائه شود که نوعا امکان آشنایی با وضعیت مالی و زندگانی مدعی اعسار را دارند. در شهادت‌نامه مذکور ضروری است که مشخصات مدعی اعسار به همراه مشخصات شغلی و وسیله امرار معاش وی ذکر گردد و نیز با تعیین مبلغ هزینه دادرسی، تصریح شود که شخص تمکن مالی برای پرداخت آن را ندارد.
همانطور که بیان شد شهادت‌نامه اعسار باید از طرف اشخاصی ارائه شود که امکان اطلاع از وضع زندگی مدعی اعسار را داشته باشند، در نتیجه طبیعی است که مشخصات شاهدان و منشا اطلاعات ایشان همچون رابطه‌ای که با مدعی اعسار دارند به همراه اطلاعات تماس ایشان، باید در شهادت‌نامه ذکر گردد.
شهادت‌نامه یاد شده به دادخواست اعسار ضمیمه و تقدیم دادگاه می‌شود و در صورتی که قاضی رسیدگی کننده، حضور شاهدان در روز رسیدگی را لازم بداند، هنگام اعلام زمان جلسه رسیدگی به مدعی، حضور شاهدان نیز به وی یادآوری می‌شود.
علاوه بر شهادت‌نامه می‌توان از سوگند نیز برای اثبات ادعای اعسار استفاده کرد، مشخصا در اینجا تشریفات سوگند باید رعایت شود که در مقاله مربوطه به آن‌ها اشاره کرده بودیم.
نتیجه اثبات اعسار
تا اینجا بیان شد که اعسار به عدم تمکن مالی موقت خواهان در پرداخت هزینه‌های رسیدگی گفته می‌شود به شرطی که نامبرده غیر تاجر باشد.
همچنین گفته شد که با ادله متعددی من جمله شهادت می‌تواند وضعیت اعسار را اثبات کرد. در این بخش قصد داریم به نتایج و کاربردهایی که احراز اعسار برای شخص به همراه می‌آورد اشاره کنیم.
مطابق با ماده ۵۱۳ قانون آیین دادرسی مدنی، معسر پس از اثبات اعسار از پرداخت تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی معاف می‌شود.
در نتیجه هزینه‌های دادرسی که در بخش‌های قبلی به برخی از آن‌ها اشاره کردیم و دیدیم که می‌تواند شامل وجوه قابل توجهی باشد و لذا اشخاصی را از حق خود بر درخواست رسیدگی محروم سازد، در صورت احراز اعسار به صورت کامل یا تا میزانی که شخص قدرت بر پرداخت نداشته باشد، از وی مرتفع می‌شود.
بند دوم از ماده ۵۱۳ به حق دارا شدن از خدمات وکیل معاضدتی اشاره کرده است، وکالت معاضدتی به وضعیتی گفته می‌شود که وکلای دادگستری اعلام وکالت کرده و موکل خود دفاع می‌نمایند اما حق الوکاله‌ای دریافت نخواهند کرد.
قابل ذکر آن که ارائه خدمات وکالت معاضدتی توسط وکلا هیچ تفاوتی با وکالت عادی ایشان نخواهد داشت و باید بهترین تلاش و دفاع خود را ارائه نمایند.
در دعاوی کیفری نیز اعسار از پرداخت هزینه‌ها با نتایج یاد شده همراه خواهد بود، در نتیجه اثبات اعسار می‌تواند اولا خواهان را از پرداخت بخشی یا تمام هزینه‌ها من جمله هزینه تنظیم اوراق قضایی و نیز اقامه دعوا معاف سازد و نیز در مقام دفاع می‌تواند برای شخص استفاده از خدمات وکالت معاضدتی را به ارمغان آورد.
دو نتیجه یاد شده به سبب نگاه و تلاش قانونگذار برای تامین عدات قضایی و ارائه خدمات حقوقی به صورت برابر به اقشار مختلف اجتماعی است تا از حق تظلم‌خواهی خود به نحو مطلوب بهره‌مند شوند.
قواعد تکمیلی
تا اینجا با رئوس مطالب مربوط به اعسار در سیستم حقوقی ایران آشنا شده‌ایم، اما برخی مطالب و قواعد تکمیلی وجود دارند که به شرح ذیل هستند:
- شخص ممکن است چندین دعوا مدنظر داشته باشد اما به دلیل شرایط اقتصادی تمکن مالی برای اقامه آن‌ها را نداشته باشد، در این وضعیت به بیان قانونگذار در ماده ۵۰۸ صرف احراز اعسار در یک دعوا وی را از پرداخت هزینه‌های دادرسی در کلیه دعواها معاف نخواهد کرد بلکه باید در هر دعوا به صورت جداگانه دادخواست اعسار خود را تقدیم نماید.
- احراز اعسار در یک دعوا شخص را از پرداخت هزینه‌های دادرسی در کلیه مراحل آن دعوا معاف خواهد ساخت، به عبارت ساده‌تر اعسار درخصوص دعوا احراز می‌گردد و درنتیجه کلیه مراحل را شامل خواهد شد.
- چنانچه شخص چندین دعوا به طرفیت یک شخص واحد و به صورت همزمان اقامه نماید، احراز اعسار در یکی از دعاوی یاد شده نسبت به بقیه آن‌ها نیز مسری است. به عبارت دیگر چنانچه چندین دعوا به طرفیت اشخاص مختلف اقامه شده باشند، باید حکم اعسار جداگانه دریافت نماید و نیز اگر در فواصل زمانی مختلف علیه یک شخص واحد طرح دعوا کند، حکم اعسار سابق به وضعیت‌های جدید قابل سرایت نیست.
- اعسار وضعیتی است قائم به شخص است به همین سبب نیز چنانچه شخص معسر در جریان رسیدگی فوت نماید، ورثه نمی‌توانند از اعسار مورث خود استفاده نمایند. چنانچه پرونده در جریان رسیدگی در هر یک از مراحل بدوی، تجدیدنظر و فرجام‌خواهی باشد، رسیدگی به قوت خود باقی خواهد بود اما ورثه باید هزینه دادرسی آن را پرداخت نماید. بدیهی است که ورثه متوفی می‌توانند برای خود دادخواست اعسار تنظیم نمایند اما تا زمان احراز اعسار ایشان، نمی‌توانند از مزایای سابق بهره‌مند شوند.
- چنانچه معسر از وضعیت اعسار خارج شود، اعم از آن که در جریان رسیدگی بنا به هر دلیلی تمکن مالی کسب نماید و یا به اموالی که پیش از این دسترسی نداشت دسترسی پیدا کند، پرداخت هزینه‌های دادرسی تا میزان تمکن، اعم از بخشی از هزینه‌ها یا تما آن‌ها، بر وی ضروری است.
وضعیت یاد شده در حالتی که مدعی اعسار محکوم‌له رسیدگی واقع شده (رای به نفع او صادر شده است) و در نتیجه اجرای حکم از اعسار خارج شده است نیز جاری است و مطابق با ماده ۵۱۱ باید هزینه‌های دادرسی را پرداخت نماید.
مشاوره حقوقی در اعسار
در این مقاله با یکی از موضوعاتی آشنا شدیم که بسیار مورد پرسش است، در واقع با توجه به مبالغ قابل توجه هزینه‌های دادرسی به ویژه در محاکم حقوقی، امکان آن که اشخاص در زمان اقامه دعوا توانایی و تمکن مالی پرداخت نداشته باشند قابل تصور است.
خوشبختانه قانونگذار این وضعیت را پیش‌بینی کرده و برای اشخاصی که به صورت موقت به اموال خود دسترسی ندارند امکان ارائه دادخواست اعسار و بهره‌مند شدن از خدمات قضایی را به رسمیت شناخته است.
مشاهده شد که در ارائه دادخواست اعسار مطلوب شخص احراز این وضعیت است و بهترین روش تحقق آن ارائه شهادت‌نامه است.
از آن جایی که دادخواست اعسار و دفاع از آن اصولا توسط مدعی انجام می‌شود، امکان دارد پرسش‌ها یا شبهاتی برای شما باقی باشد یا در نحوه تنظیم دادخواست یاد شده احتیاج به مشاوره احساس نمایید، در کلیه موارد می‌توانید از خدمات مشاوره آنلاین و تلفنی گروه بنیاد وکلا بهره‌مند شوید.
در واقع مشاوره حقوقی آنلاین بنیاد وکلا در صفحه اصلی این سایت و به صورت فوری و با قابلیت ارسال فایل صوتی و تصاویر اسناد و مدارک صورت می‌پذیرد.
