تا چه میزان از اموال را می توان وصیت کرد؟

بر اساس قانون، افراد نمی‌توانند درباره تمام اموالشان وصیت کنند. در این مقاله به بررسی میزان مجاز برای وصیت خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

آشنایی با وصیت در حقوق ایران

برای اینکه بدانیم وصیت چیست مختصرا می‌گویم که در حقوق ایران، وصیت به معنای اظهاری است که شخص “موصی” در حال صحت عقل و قوه اراده، درباره اموال یا حقوق خود یا انجام عملی پس از فوت خود به نفع دیگری یا برای مصارف عام المنفعه انجام می‌دهد. وصیت‌نامه سندی است که این اظهارات را ثبت می‌کند.

وصیت‌نامه پس از فوت موصی اعتبار پیدا می‌کند و ورثه موظف به اجرای مفاد آن هستند. البته در برخی موارد، ورثه می‌توانند به وصیت اعتراض کنند و در دادگاه تقاضای ابطال آن را بنمایند.

وصیت‌نامه ابزاری کارآمد برای مدیریت اموال و حقوق افراد پس از فوت آن‌ها است. با تنظیم وصیت‌نامه به کمک وکیل، افراد می‌توانند با خیال آسوده اموال و حقوق خود را به هر نحوی که می‌خواهند، پس از فوت خود تعیین تکلیف کنند.

انواع وصیت از لحاظ ماهیت

وصیت از لحاظ ماهیت امر و محتوایشان به دو دسته مهم تقسیم می‌شوند:

وصیت عهدی

به وصیتی که در آن فرد شخص یا اشخاصی را مسئول رسیدگی به کارهایش می‌کند، وصیت عهدی می‌گویند. در وصیت عهدی، شخصی برای انجام یک یا چند کار مشخص برای بعد از فوت، منتصب می‌شود.

وصیت عهدی گاهی برای رسیدگی به اشخاصی است که تحت حمایت شخص قرار دارند. مانند فرزندان شخص یا افراد مجنونی که نیاز به ولی دارند.

گاهی هم درباره وصیت بر اموال است. مانند پرداخت کردن دیون بعد از فوت فرد، انجام مراسم کفن و دفن یا بازگرداندن امانت.

وصیت تملیکی

زمانی که فردی در وصیت نامه خود مال یا منفعتی را به دیگری منتقل کرده باشد، وصیت تملیکی است. یعنی بعد از فوتش، مال و منفعت به مالکیت دیگری درمی‌آید. کسی که وصیت به نفعش بوده، می‌تواند آن را پذیرفته یا رد کند. اما اگر آن را پذیرفت، دیگر اجازه رد وصیت را نخواهد دشت. و مال به تصرف او درخواهد آمد.

انواع وصیت از لحاظ شرایط نوشتن

قانون مدنی، وصیت‌نامه ها را با توجه به نوع نگارش تقسیم‌بندی کرده است. اهمیت این موضوع از آن جهت است که شیوه نوشتن وصیت نامه به آن اعتبار بخشیده یا موجب بی‌اعتبار بودن آن می‌شود. این روش‌ها به شرح زیر است:

وصیت‌نامه رسمی

وصیت‌نامه‌هایی که در دفاتر اسناد رسمی تدوین شده و از اعتباری مانند اسناد رسمی برخوردار هستند. به آن‌ها وصیت‌نامه محضری هم گفته می‌شود و کاملا معتبر و قانونی به شمار می‌رود. این نوع وصیت نامه نیازی به تایید دادگاه نداشته و بعد از فوت شخص، اجرایی می‌شود.

این وصیت‌نامه برای اموال منقول و غیرمنقول قابل استفاده است. وراث زمانی می‌توانند به آن اعتراض کنند که مدعی جعلی بودن آن باشند.

وصیت‌نامه خودنوشت

وصیت نامه خودنوشت در حکم یک سند عادی بوده و به صورت دست‌نویس تنظیم می‌شود. این وصیت نامه زمانی از اعتبار و وجاهت قانونی برخوردار است که همه متن توسط خود شخص نوشته و به امضای او رسیده شده باشد. بنابراین افراد بی‌سواد و نابینا نمی‌توانند از این نوع وصیت‌نامه استفاده کنند.

همچنین بعد از فوت شخص باید حداکثر تا ۳ ماه به دادگاه اقامت موصی تحویل داده شود، والا باطل می‌شود.

وصیت‌نامه سری

وصیت‌نامه‌هایی که به صورت خودنویس نوشته شده و با تشریفات اداری در اداره ثبت اسناد تدوین می‌شوند، وصیت سری نام دارد. این وصیت باید با مهر و امضای موصی تایید شده باشد.

این دست از وصیت‌نامه‌ها بسیار معتبر بوده و در اداره ثبت اسناد، نگهداری می‌شوند. متن وصیت نامه می‌تواند توسط دیگری نوشته شود اما حتما باید تایید موصی در آن موجود باشد.

 وصیت‌نامه اضطراری

اگر فردی در شرایط غیر عادی مثل جنگ، سیل یا زلزله باشد، می‌تواند به صورت شفاهی وصیت کند. این وصیت با شهادت دو نفر قابل قبول است. اما بعد از پایان یافتن شرایط اضطراری، شخص می‌تواند تا ظرف ۱ ماه از تاریخ پایان آن، وصیت‌نامه را به صورت رسمی ثبت کند. والا باطل خواهد بود.

 وصیت‌نامه در زمان خودکشی

اگر فرد در هنگام خودکشی وصیت کند، شرایط متفاوتی بر آن حاکم خواهد بود:

• اگر شخص کاری را که باعث مرگ می‌شود، انجام دهد و در اثر آن بمیرد؛ وصیت نامه باطل خواهد بود. اما اگر خودکشی ناموفق باشد، وصیت‌نامه هم معتبر است.
• اما چنانچه شخص کاری که موجب هلاکت و مرگ قطعی است را انجام ندهد مثل کوبیدن سرش به دیوار؛ ولی در اثر آن جراحت فوت کند؛ وصیتش قابل قبول بوده و اجرایی می‌شود.

تا چه میزان اموال را می‌توان وصیت کرد؟

قانون مدنی در بخش وصایا و ارث به طور کامل درباره میزان وصیت صحبت کرده است. این قانون به منظور حفظ حقوق بازماندگان، اجازه تصرف در همه اموال را به موصی نداده است.

در ادامه به میزان وصیتی که در قانون به آن اشاره شده، بررسی خواهد شد.

قانون وصیت

قانون مدنی از ماده ۸۴۳ تا ۸۴۶ به موضوع میزان وصیت پرداخته است. قانونگذار بیان کرده که هر شخصی فقط اجازه دارد تا سقف ثلث یا یک سوم از ماترک خود را وصیت کند. و اجازه تصرف در مابقی دارایی را به او نداده است. مگر اینکه همه افراد بر آن رضایت دهند. هدف از این قانون، حمایت از حقوق وراث و بازماندگان بوده است.

در ماده ۸۴۳ این قانون آمده است: «وصیت به زیاده بر ثلث ترکه نافذ نیست، مگر به اجازه وراث، و اگر بعض از ورثه اجازه کند، فقط نسبت به سهم او نافذ است.» یعنی اگر همه وراث اجازه ندهد، وصیت برای آنها اجرایی نخواهد شد.

سپس در ماده بعدی به این موضوع اشاره می‌کند که اگر و متوفی دارای ملکی باشد، می‌تواند بخشی از آن را وصیت کرده و بقیه به ورثه تعلق می‌گیرد: «هرگاه موصی‌به مال معینی باشد، آن مال تقویم می‌شود؛ اگر قیمت آن بیش از ثلث ترکه باشد، مازاد مال ورثه است مگر اینکه اجازه از ‌ثلث کند.»

همچنین در ماده ۸۴۶ به این نکته مهم اشاره شده که «میزان ثلث، به اعتبار دارایی موصی در حین وفات معین می‌شود، نه به اعتبار دارائی او در حین وصیت». بنابراین تمامی اموال و حقوقی که متوفی در زمان فوت دارا بوده، محاسبه می‌شود.

بنابراین با توجه به آنچه گفته شد، هر فردی می‌تواند یک سوم از اموال خود را در که هنگام حیات متعلق به اوست را وصیت کند. اگر مال، ملکی است می‌تواند ثلث آن را به دیگری تملیک نماید.

وصیت تا ثلث اموال

ثلث یا یک سوم دارایی متوفی آن مقداری از اموال فرد است که بعد از محاسبه هزینه کفن و دفن، حفظ و اداره تصفیه و تقسیم ماترک، پرداخت مالیات، دیون و واجبات مالی فرد به جا می‌ماند.

ملاک تعیین این مقدار نیز بر اساس دارایی شخص در زمان فوت اوست نه زمانی که وصیت را نوشته است. یعنی اگر بعد از نوشتن وصیت و قبل از فوت بخشی از مال از بین رفته باشد، دیگر جزو یک سوم دارایی محسوب نخواهد شد.

وضعیت حقوقی یک سوم اموال

وصیت تا یک سوم اموال کاملا قانونی بوده و نیازی به رضایت وراث برای اجرایی شدن آن را ندارد.

اگر کل یک سوم فقط به نفع یک نفر از ورثه وصیت شده باشد، علاوه بر اینکه کاملا قانونی است، موجب محروم شدن او از مابقی ارث نخواهد شد.

مثلا اگر شخصی سه فرزند داشته باشد و یک سوم اموالش را به نفع یکی از آنها وصیت کند؛ آن فرزند باز هم در مابقی ماترک متوفی سهیم خواهد بود.

محاسبه یک سوم اموال

برای محاسبه یک اموال متوفی باید مراحل زیر را انجام داد تا میزان دقیق آن را به دست آورد.

تعیین تمامی اموال

همانطور که گفته شد، تمامی اموالی که در زمان فوت متوفی نه در زمان وصیت، متعلق به او بوده است؛ جزو ماترک شخص محسوب می‌شود. بنابراین باید تمامی این اموال در ابتدا لیست شود. این کار را می‌توان با نظارت دادگاه و تعیین کارشناس هم انجام داد.

تقویم اموال

منظور از تقویم اموال، قیمت گذاری کردن تمامی اموال به جا مانده از متوفی است. مثلا اگر املاک از شخص به جا مانده باشد، می‌بایست آنها با توجه به ارزش روز و بر اساس ملاک‌های تعیین شده، قیمت گذاری شوند.

وراث خود می‌توانند این کار را انجام دهند؛ اما اگر در میان آنها احتمال اختلاف وجود دارد، یا برخی از ورثه غایب، محجور و صغیر هست، می‌توانند به دادگاه مراجعه کرده و تقاضای کارشناس کنند. یا اینکه قیمت گذاری با نظارت دادگستری انجام شود.

کسر دیون ترکه

قبل از اینکه میزان یک ثلث اموال تعیین شود، می‌بایست ابتدا دیون، مالیات، بدهی‌ها، امانات و هزینه کفن و دفن را پرداخت. یعنی اگر همسر متوفی درخواست مهریه کرده باشد، ابتدا مهریه پرداخت شده و سپس انحصار وراثت می‌شود.

همچنین اگر ماترک متوفی متضمن هزینه‌ای برای نگهداری و حفظ است، آن مقدار نیز از کل ماترک کسر خواهد شد. سپس از آنچه باقی می‌ماند، یک سومش تعیین می‌گردد.

بیش از ثلث اموال

گاهی ممکن است فرد تمام اموال خود یا مقداری بیش از ثلث اموال وصیت کند. در این صورت آیا از نظر قانونی معتبر خواهد بود یا نه. به طور کلی قانون اجازه فقط یک سوم اموال را داده است، و وصیت در برابر مابقی اموال غیرنافذ است. غیرنافذ یعنی نه باطل بود و نه صحیح می‌باشد و نیاز به اجازه وراث دارد. وراث می‌توانند آن را رد کرده یا بپذیرند.

این اتفاق معمولا زمانی رخ می‌دهد که اموال فرد به صورت ملک است و او تمام ملک را وصیت می‌کند. به عبارتی وصیت از نوع تملیکی می‌باشد. در این موارد قانون به ورثه اجازه داده تا بنابر مصلحت خود، وصیت را تنفیذ کرده یا رد کنند. زیرا هدف از قانون یک سوم اموال، حفاظت از حقوق بازماندگان است.

استثناء بر قاعده یک سوم اموال

فقط یک مورد استثنا وجود دارد که فرد می‌تواند تمامی اموالش را وصیت کند. آنهم وقتی که فرد هیچ وارثی ندارد. یعنی چنین شخصی می‌تواند فارغ از قاعده یک ثلث اموال، درباره هر چیزی که دارد، وصیت کند.

زیرا همانطور که گفته شد، این قاعده برای حفاظت از حقوق بازماندگان است. و وقتی وارثی وجود نداشته باشد، پس موردی برای اجرای قانون هم نخواهد بود.

پذیرش یا عدم پذیرش ورثه

شرط پذیرش یا عدم پذیرش ورثه درباره وصیت، فقط در مواردی مطرح می‌شود که متوفی بر بیش از ثلث اموال یا همه آن وصیت کرده باشد. زیرا وصیت بر ثلث اموال قانونی بوده و نیازی به پذیرش یا عدم پذیرش ورثه ندارد. حتی اگر آنها مخالف آن باشند، وصیت‌نامه اجرایی خواهد شد.

اما در وصیت بر بیش از یک سوم اموال، نظر ورثه بسیار مهم است. قانون در ماده ۸۴۳ به صراحت اعلام کرده است «وصیت به زیاده بر ثلث ترکه، نافذ نیست؛ مگر به اجازه وراث». یعنی این بخش از وصیت کاملا به آنها بستگی دارد، می‌توانند آن را پذیرفته یا رد کنند.

سپس در ادامه بیان می‌دارد «و اگر بعض از ورثه اجازه کند، نسبت به سهم او نافذ است» همه یا بعضی از وراث می‌توانند این وصیت را تنفیذ کنند. اگر همه آن را تایید کردند، وصیت به طور کامل اجرایی خواهد شود.

اما اگر فقط برخی از آنها وصیت را تنفیذ نمایند، فقط نسبت به سهم همان عده نافذ بوده و اجرایی می‌شود. در این موارد می‌توان برای جلوگیری از اختلاف میان وراث، تقسیم ارث را با نظارت دادگاه انجام داد.

به عنوان مثال در صورتی که ترکه متوفی، ۳۰۰ میلیون تومان باشد و دو فرزند پسر داشته باشد، وصیت، صرفا تا میزان ۱۰۰ میلیون تومان آن، نافذ است. حال اگر متوفی، به اندازه ۲۰۰ میلیون تومان، وصیت کرده باشد، تا ۱۰۰ میلیون تومان آن، کاملا صحیح و معتبر بوده، حتی اگر وصیت‌نامه شفاهی باشد؛ اما ۱۰۰ میلیون تومان دیگر آن، زاید بر ثلث می باشد.

در این صورت، اگر یکی از فرزندان پسر، وصیت زاید بر یک سوم را تنفیذ کرده و دیگری، آن را رد کند، شخصی که وصیت را تنفیذ نموده است، باید ۵۰ میلیون از سهم الارث خود را برای تنفیذ نمودن وصیت پدر، اختصاص دهد و ۵۰ میلیون دیگر وصیت مازاد بر ثلث، قابل اجرا نخواهد بود، چون فرزند دیگر، آن را نپذیرفته است.

دعاوی مربوط به وصیت

این دعاوی بسته به نوع نگارش وصیت‌نامه به دو دسته تقسیم می‌شوند:

دعوی تنفیذ وصیت‌نامه

دعاوی مربوط به وصیت معمولا در مورد تنفیذ وصیت و تایید آن توسط دادگاه مطرح می‌شود. این دعاوی صرفا درباره وصیت‌نامه‌های عادی مثل خودنوشت و سری می‌توانند مطرح شوند.

برای طرح این دعوا باید شرایط زیر مهیا باشد:

• دعوا باید از طرف تمام وراث و موصی لهم اقامه شود. والا مورد پذیرش قرار نخواهد گرفت.
• اگر برخی از وراث وصیت را تنفیذ کرده باشند، نسبت به آنها نافذ است. مابقی که درباره‌شان نافذ نیست، می‌توانند اقامه دعوا کنند.
• برای طرح دعوای باید وصیت‌نامه، گواهی انحصار وراثت و ترکه نامه به همراه استشهاد محلی و نظر کارشنان را ارائه کرد.
• ثابت شود که موصی در زمان مرگش از وصیت‌نامه رجوع نکرده است.

دعاوی مربوط به تنفیذ وصیت‌نامه در دادگاه عمومی حقوق محل اقامت متوفی رسیدگی می‌شود.

شروط صحت وصیت

شروط صحت وصیت به گفته وکیل ارث به شرح زیر است:

• وصیت کننده باید رضایت و قصد انجام وصیت را داشته باشد و آن را از روی اجبار و اکراه انجام ندهد.
• اهلیت در وصیت مهم است. موصی یا وصیت کننده باید اهلیت قانونی برای وصیت کردن را داشته باشد. یعنی صغیر، مجنون و سفیه نباشد.
• موضوعی که به آن وصیت می‌شود باید قانونی و اسلامی باشد. جزو اموال دیگران نباشد.

دعوای بطلان وصیت‌نامه

اگر وصیت‌نامه به صورت رسمی و در اداره ثبت اسناد تنظیم شده باشد، تنها می‌توان ادعای جعلی بودن و بطلان آن را داشت. یعنی اگر ورثه دلیل موجهی برای جعلی بودن آن داشته باشند، می‌توانند به دادگاه ارائه دهند. در غیر این صورت پرونده عدم استماع خورده و رد خواهد شد.

موارد بطلان وصیت

شرایطی وجود دارد که می‌تواند باعث باطل شدن وصیت شود. این شرایط عبارتند از:

• اگر متوفی اهلیت تنظیم وصیت را نداشته باشد، مثلا محجور بوده یا بر اساس اجبار و کراهت نوشته شده باشد، وصیت باطل خواهد بود.
• افراد نمی‌توانند هیچ کدام از ورثه را از ارث محروم کند. در صورتی که وصیت حاوی چنین چیزی باشد، باطل خواهد بود.
• خودکشی کردن از مواردی است که می‌تواند موجب بطلان وصیت شود.
• هیچکس نمی‌تواند برای اموالی که متعلق به دیگران است یا از اموال عمومی می‌باشد، وصیت کند. این وصیت‌ها باطل هستند.
• اگر دلایلی وجود داشته باشد که نشان دهد متوفی از وصیت رجوع کرده و منصرف شده است، می‌توان وصیت‌نامه را باطل کرد.
• وصیت به اموال نامشروع هم باطل است.

چگونگی طرح دادخواست برای اثبات وصیت

فرقی نمیکند دعوا مربوط به تنفیذ وصیت‌نامه باشد یا بطلان آن، در هر صورت می‌بایست مراحل طرح و تنظیم دادخواست را به صورت زیر طی کرد:

• ابتدا باید به یکی از شعب دفاتر خدمات الکترونیکی قضایی مراجعه کرده و فرم دادخواست را دریافت نمود.
• در این فرم باید عنوان دقیق دادخواست مطرح شود. یعنی اثبات صحت وصیت‌نامه، تنفیذ وصیت یا درخواست بطلان آن است. اگر عنوان خواسته مشخص نباشد، احتمال رد دادخواست وجود دارد.
• سپس در مرحله بعدی می‌بایست شرح دقیق خواسته خود را بنویسید. اینکه از دادگاه چه می‌خواهید. آیا باید وصیت را تنفیذ کند یا باطل نماید.
• تمامی مدارک و مستندات قانونی که برای اثبات ادعای خود دارید را باید ضمیمه پرونده کنید. این مدارک شامل موارد زیر می‌شود:

1. کپی وصیت‌نامه
2. گواهی انحصار وراثت
3. برگه استشهادیه و اقرار نامه
4. مدرک مبنی بر رجوع متوفی از وصیت
5. مدارک مربوط به جعلی بودن وصیت‌نامه

برای تنظیم بهتر دادخواست، می‌توانید از مشاوره حقوقی کمک کنید تا با استناد به قوانین و مقررات، نظر دادگاه را جلب کنید.

نتیجه‌گیری

وصیت امری پسندیده در اسلام بوده که بسیار به آن توصیه شده است. اما قانون مدنی برای حمایت از حقوق ورثه به وصیت کننده اجازه داده تا تنها یک سوم اموالش را وصیت کند. وصیت او بر مابقی اموال غیرنافذ بوده و نیاز به تایید وراث دارد. مگر اینکه هیچ وارث قانونی نداشته باشد.

محاسبه یک سوم دارایی بعد از کسر دیون و تعیین اموال در زمان فوت متوفی انجام می‌شود. اگر وصیت به اندازه ثلث اموال بود، بدون نیاز به تنفیذ ورثه، اجرایی خواهد شود. اما اگر اضافه بر ثلث باشد، ورثه می‌توانند آن را تایید یا رد کنند.

اگر برخی آن را تنفیذ کرده و برخی رد نمایند، فقط نسبت به آنها که پذیرفته‌اند، نافذ خواهد بود.

ضمنا می‌توان برای تنفیذ وصیت و باطل کردن آن دادخواستی مطرح کرد. البته می‌بایست از قبل مدارک لازم را جمع آوری نمود و از یک مشاوره حقوقی ارث کمک گرفت.

سوالات متداول