آیا تا به حال با موقعیتی روبهرو شده‌اید که قصد خرید اقساطی یک مالی را داشته باشید و فروشنده برای موافقت با درخواست خرید قسطی شما، از شما مطالبه چک معادل باقی‌مانده وجه کالا یا بیشتر از آن را نماید؟
با وضعیتی که کارفرما برای استخدام شما از شما چک تضمین دریافت می‌نماید چطور؟ یا ممکن است به عنوان ضمانت یکی از دوستان یا آشنایان خود به شخص ثالثی چک تحویل دهید.
در هر کدام از موقعیت‌های یاد شده آیا این امکان وجود دارد که دریافت کننده چک از تحویل آن خودداری نماید؟ یا اقدامات دیگری نسبت به چک شما اعمال نماید؟ در مواجهه با چنین مواردی چه اقدامی باید صورت داد تا از سواستفاده‌های احتمالی جلوگیری شود؟
ارائه چک، سفته و دیگر اسناد مالی به اشخاص ثالث همواره با نگرانی همراه بوده است، این نگرانی زمانی که اسناد مالی یاد شده به عنوان وجه کالا یا خدمات خریداری شده تحویل می‌گردد، موجبات نگرانی فروشنده را فراهم می‌سازند اما زمانی که به عنوان تضمین یا به هر علت دیگری بیش از مبلغ حقیقی دین به ثالث تحویل می‌گردد، باعث نگرانی صادرکننده چک هستند.
در این نوشتار تلاش می‌شود تا حدودی نگرانی مذکور پوشش داده شود، بدین منظور به بررسی یکی از انواع جرایمی که موضوع آن چک است، یعنی خیانت در امانت چک پرداخته می‌شود.
قبل از ورود به بحث تفصیلی باید توجه داشت که این جرم در جایی محتمل است که چک ارائه شده نحوه پرداخت دین نبوده است و در واقع در این نوشتار نگرانی صادرکننده چک را بررسی کرده‌ایم.
برای نیل به اهداف یاد شده نخست به بررسی جرم خیانت در امانت به طور کلی پرداخته می‌شود و سپس در گام دوم به خیانت در امانت چک ورود می‌کنیم. ضمن آن که شما می‌توانید به صورت فوری و برخط با وکیل آنلاین بنیاد وکلا گفتگو نمایید.
جرم خیانت در امانت
برای شناخت هر جرم باید به مواد قانونی مرتبط رجوع شود، در واقع شناسایی قانونی یک رفتار به عنوان جرم که مجازات به همراه دارد لازمه و اولین عنصر از تحقق یک جرم است. پیش از آن که صحبت خود درباره جرم خیانت در امانت را ادامه دهیم بهتر است نخست با عناصر جرم و کاربرد هر کدام آشنا شویم.
در سیستم حقوقی ما برای اینکه یک جرم محقق شناخته شده و مرتکب رفتار با مجازات روبهرو شود، ضروری است که سه عنصر قانونی، مادی و معنوی آن به طور همزمان محقق باشد.
- عنصر قانونی همانگونه که از عنوان آن برمی‌آید به شناسایی یک رفتار در قوانین کیفری به عنوان جرم باز می‌گردد، به عبارت ساده‌تر ممکن است رفتارهای متعددی از نظر اجتماعی ناشایست تلقی شوند، اما تا زمانی که از نظر قانونگذار رفتاری شایسته دریافت مجازات نباشد، به عنوان جرم شناخته نمی‌شود. عنصر قانونی اطلاعات ضروری در خصوص عنصر مادی و معنوی را نیز در اختیار ما قرار می‌دهد.
در حالی که عنصر قانونی درباره جرایم مختلف احکام متفاوتی را مطرح می‌نماید، عنصر معنوی در انواع جرایم با شباهت‌های قابل توجهی همراه است.
برای مثال در جرایم عمدی وجود قصد مرتکب برای ارتکاب آن جرم خاص و دریافت نتیجه آن شرط است، البته با وجود احکام مشترک عنصر معنوی، تفاوت‌هایی نیز وجود دارد و در مواقعی قانونگذار وجود رکن مشخصی را برای تحقق عنصر معنوی یک جرم ضروری شمرده است، اما در تحقق جرم خیانت در امانت چنین حکمی وجود ندارد.
در نتیجه با توجه به اینکه جرم خیانت در امانت یک جرم عمدی محسوب می‌شود که در آن احتمال ارتکاب بدون وجود قصد و نیت نمی‌رود، برای تحقق عنصر معنوی این جرم کافی است که شخص در نهان خود قصد ارتکاب رفتار مجرمانه را داشته باشد، برای مثال اگر شخص نیت کند که مال سپرده شده به خود را بر خلاف مصلحت مالک اصلی مصرف نماید، عنصر معنوی خیانت در امانت محقق شده است.
- عنصر معنوی با اینکه ضروری است اما کافی نیست، اگر شخص نیت ناشایستی داشته باشد اما پیش از آن که آن را به مرحله اجرا در آورد نزد وجدان خود پشیمان شده و از اجرای آن سرباز زند، از آنجا که عنصر معنوی به تحقق عنصر مادی نینجامیده است، جرمی رخ نداده و مرتکب مجازات نخواهد شد.
- عنصر سوم و نمایش بیرونی و ملموس یک رفتار مجرمانه، عنصر مادی آن است. عنصر مادی به مجموعه‌ای از رفتارها اعم از فعل یا ترک فعل گفته می‌شود که مطابق با نظر قانونگذار با تعریف نوع خاصی از جرم مطابقت داشته و باید با مجازات همراه شود.
گفته شد که عنصر مادی می‌تواند فعل باشد یا ترک فعل، این عبارت بدین معناست که نه تنها انجام دادن برخی از اعمال می‌تواند مجرمانه تلقی شود، بلکه انجام ندادن برخی از اعمال هم می‌تواند با مجازات همراه شود.
با وجودی که اکثر جرایم از نوع فعل هستند (برای مثال ربایش مال دیگری یک فعل مثبت است که می‌تواند مشمول عنوان سرقت باشد)، جرایمی نیز از نوع ترک فعل در قانون مشاهده می‌شود. (برای مثال اگر شخصی که عهده‌دار نگهداری طفل است به وظایف خود عمل نکرده و در نتیجه طفل فوت شود، می‌تواند مجرم تلقی شود.)
همچنین بیان شد که عنصر مادی جرم از ارکان چندگانه‌ای تشکیل می‌شود که در کنار هم تشکیل جرم می‌دهند، لازم به ذکر است که عنصر مادی از یک جرم به جرم دیگر متفاوت است و نیز ضروری است که تمامی ارکان عنصر مادی در کنار هم جمع آید تا جرم محقق شود.
تا اینجا با عناصر سه‌گانه جرایم آشنا شدیم، حال قصد داریم که این موارد را در خصوص جرم خیانت در امانت بررسی نماییم.
عنصر قانونی جرم خیانت در امانت
فصل بیست و چهارم از کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی به جرم خیانت در امانت اختصاص داده شده است. به عبارت دیگر قانونگذار کیفری در طی ۲ ماده از قانون مجازات اسلامی، جرم خیانت در امانت را تعریف کرده، عناصر و ارکان آن را بیان داشته و میزان مجازات اصلی را اعلام کرده است.
ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی: هرگاه اموال منقول یا غیر منقول یا نوشته‌هایی از قبیل سفته، چک، قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هر کار دیگری با اجرت یا بی اجرت به کسی داده شده و بنا بر این بوده است که اشیای مذکور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی که آن اشیا نزد او بوده آن‌ها را به ضرر مالکین یا متصرفین آن‌ها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود کند به حبس از ۶ ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.
با توجه به اینکه جرم خیانت در امانت یک جرم تعزیری است، علاوه بر دو ماده اصلی که به تعریف و مجازات اصلی و اولیه جرم اختصاص دارد، مواد قانونی پراکنده دیگری نیز وجود دارند که به این جرم قابل سرایت هستند.
البته بررسی تمامی مواد مرتبط از حوصله این مقاله خارج است و در صورتی که به دریافت اطلاعات بیشتر و جزئیات دقیق‌تر علاقه داشتید می‌توانید نسبت به دریافت مشاوره حقوقی اقدام نمایید.
عنصر معنوی جرم خیانت در امانت
همانطور که پیش از این بیان شد جرم خیانت در امانت یک جرم عمدی است، یعنی نمی‌تواند حالتی را فرض کرد که سهواً و به اشتباه مال دیگری را که به رسم امانت به وی سپرده شده بوده به ضرر مالک و به نفع خود مورد استفاده قرار دهد.
البته ممکن است که شخص فرض کند از رفتار وی آسیبی به مالک وارد نمی‌شود، اما در هر صورت اگر خارج از حوزه اختیارات خود عمل کرده باشد رفتار وی عمدی است.
در جرایم عمدی ضروری است که شخص قصد ارتکاب جرم را داشته باشد، در نتیجه در اینجا ضروری است که شخص نیت استفاده از مال دیگری به ضرر وی را کرده باشد، یا آن که قصد خروج از دستورالعمل‌های صادر شده توسط مالک حقیقی مال را داشته باشد.
قانونگذار درباره عنصر معنوی جرم خیانت در امانت اشاره اختصاصی نکرده است در نتیجه باید به همین میزان بسنده کرد. قابل توجه آن که وقتی جرمی صرفا به صورت عمدی قابل تصور باشد، با اثبات فقدان قصد در مرتکب می‌توان وی را از اتهام خود تبرئه نمود، البته ورود به موضوع قصد و رد یا اثبات آن امری کاملا تخصصی است که نیاز به بررسی موردی و ورود وکیل به موضوع دارد.
عنصر مادی جرم خیانت در امانت
همانطور که بیان شد عنصر مادی هر جرمی را باید از عنصر قانونی آن استخراج کرد. با توجه به دو ماده مرتبط با خیانت در امانت در قانون مجازات اسلامی ما وجود دارد، برای تحقق عنصر مادی این جرم ضروری است که اولا مال به مرتکب جرم سپرده شده باشد.
در توضیح این باید بیان داشت که رکن سپردن تحصیل نامشروع مال همچون سرقت را از دایره شمول جرم خیانت در امانت خارج می‌کند، در نتیجه اگر شخصی مال دیگری را ربود، نمی‌توان وی را به عنوان مرتکب خیانت در امانت نیز متهم شمرد.
رکن دوم آن که هدف از سپردن مال باید معین باشد، این هدف می‌تواند استرداد آن به مالک باشد، می‌تواند استفاده برای هدفی معین باشد و یا استفاده به نفع مالک به طور کلی، از این رکن به دست می‌آید که چنانچه مالی به عنوان بخشش و هبه به دیگری ارائه شود نمی‌تواند موضوع خیانت در امانت قرار گیرد. همچنین در فرضی که مال در ازای پرداخت دینی به مرتکب تحویل شده باشد.
تا اینجا با جرم خیانت در امانت به طور کلی آشنا شدیم، با وجودی که که جرم خیانت در امانت چک همپوشانی قابل توجهی با جرم خیانت در امانت عمومی دارد، اما تفاوت‌هایی نیز در این بین وجود دارد که در بند بعدی بدان‌ها پرداخته خواهد شد.
جرم خیانت در امانت چک
همانطور که پیش از این بیان شد وجود سه عنصر قانونی، مادی و معنوی به طور همزمان برای تحقق یک جرم ضروری است. عنصر قانونی خیانت در امانت چک با توجه به نوع چک متفاوت خواهد بود و در نتیجه عنصر مادی آن نیز تغییر خواهد کرد. قابل توجه آن که در هر دو حالت عنصر معنوی به همان صورت است که پیش از این بیان شد.
مطابق با بیان قانونگذار چنانچه چک موضوع جرم خیانت در امانت سفید مهر یا سفید امضا بوده باشد، نه تنها سپرده شده بودن آن توسط مالک به متهم برای تحقق عنصر مادی جرم کافی است، بلکه تحصیل چنین چکی به هر طریقی که بوده باشد نیز برای تحقق جرم کفایت می‌کند.
- این تفاوت و گسترش دامنه شمول چک سفید امضا از دیگر اموال را باید در اهمیت سند موضوع جرم باز یافت، به عبارت ساده‌تر قانونگذار چک سفید امضا را شایسته حمایت قوی‌تری در مقابل سواستفاده‌ها دانسته است.
- تفاوت بعدی آن که هرگونه سواستفاده از چک سفید امضا برای تحقق عنصر مادی این جرم کفایت می‌کند. باید توجه داشت که سواستفاده یک مفهوم عرفی و کلی بوده که تعریف دقیق و معیار سنجش و اندازه‌گیری مشخصی ندارد، به همین سبب باید در هر مورد به صورت اختصاصی بررسی شود، ویژگی که لزوم حضور متخصص در جریان رسیدگی را برای هر دو طرف شاکی و متهم تشدید می‌نماید.
- تفاوت سوم در میزان مجازات خیانت در امانت چک سفید امضا از سایر اموال است. در صورت تحقق این جرم، میزان مجازات مرتکب برابر خواهد بود با یک تا سه سال حبس.
حالت دوم از چک که می‌تواند مشمول عنوان مجرمانه خیانت در امانت باشد، وضعیتی است که چک سفید امضا نبوده و محتویات آن موجود است. در این صورت با چک همچون دیگر اموال برخورد می‌شود، یعنی باید:
- اولا چک مزبور به متهم سپرده شده باشد،
- ثانیا از توافقات طرفین یا قصد مالک اصلی چک سرپیچی شده باشد.
درباره خیانت در امانت چک‌های عادی میزان مجازات با چک سفید امضا متفاوت بوده و چنین جرمی با شش ماه تا سه سال حبس همراه است. دیگر احکام همچون عنصر معنوی در هر دو نوع چک سفید امضا و غیر سفید امضا یکسان است.
مشاوره خیانت در امانت چک
در این مقاله تلاش کردیم که به یکی از پرسش‌های همیشگی دارندگان چک در جلسات مشاوره حقوقی تلفنی بپردازیم، اگر دارنده چک آن را بر خلاف قول و قرار مورد استفاده قرار دهد چه خواهد شد؟ برای مثال اگر چکی از بابت تضمین حسن انجام کار در ضمن قرارداد کار به کارفرما ارائه شود و کارفرما بر خلاف قصد و نیت فی‌مابین آن را اجرا نماید، چه اقدامی از طرف صادر کننده چک می‌تواند صورت پذیرد؟
برای پاسخ به سوالات فوق و موارد مشابه نخست به معرفی جرم خیانت در امانت پرداختیم، در گام دوم به دسته‌بندی چک‌هایی که می‌تواند موضوع این جرم قرار گیرد اشاره شد و دیدیم که بین جرم خیانت در امانت چک عادی و خیانت در امانت چک سفید مهر و سفید امضا تفاوت وجود دارد.
با وجودی که تلاش شد تا حد امکان موضوع مقاله پوشش داده شود، اما دیدیم که برخی از ارکان قابل بررسی کلی در اینجا نبوده و نیاز به اظهار نظر موردی دارند، همچنین وجود قصد در مرتکب که تشکیل دهنده عنصر معنوی است نقش اساسی در تحقق جرم خیانت در امانت ایفا می‌کند.
حال با توجه به توضیحات ارائه شده توصیه می‌شود که چنانچه با موضوع مشابهی مواجه شدید، اعم از اینکه در مقام مرتکب باشید یا مالک چک، نسبت به دریافت مشاوره تخصصی کیفری از مشاوران بنیاد وکلا اقدام کنید.
مشاورین ما می‌توانند به طرق مختلف تلفنی، حضوری و آنلاین به کمک شما موضوع را آنالیز نمایند و در گام بعدی در صورت نیاز شما را به وکیل کیفری معرفی کرده و بستر دفاع مناسب را فراهم آورند.
