آیا تاکنون با آگهی‌هایی که بر برخی دیوارها چسبانده شده و نوید پرداخت جایزه در ازای یافتن و تحویل دادن اشیای گمشده یا حیوانات خانگی گم شده را می‌دهند مواجه شده‌اید؟ یا در شبکه‌های مجازی پستی را منتشر کرده‌اید که اعلام می‌کند احتیاج به نوع خاصی از خدمات داشته و در مقابل آن وجه پرداخت خواهید کرد؟
مثال‌های یاد شده حالت‌هایی از یک عقد صحیح در حقوق ایران است. باید در نظر داشت که قوانین و مقررات برای نظم بخشی به زندگی اجتماعی و مدیریت خواسته‌ها و نیازهای مردم به وجود آمده و تدوین و توسعه یافته‌اند.
مثال‌هایی که یاد شده تنها در سال‌های اخیر جاری نیستند بلکه سالیان متوالی مورد استفاده و تکرار بوده‌اند، به همین سبب نیز عقدی به نام جعاله را داریم که مثال‌های یاد شده و حالت‌های مشابه را مورد حمایت و نظم دهی قرار می‌دهد.
در این مقاله قصد داریم عقد جعاله را تعریف و ابعاد حقوقی آن را به کمک وکیل قراردادها بررسی نماییم.
تعریف عقد جعاله
عقد یا قرارداد به توافقاتی گفته می‌شود که بین حداقل دو نفر ایجاد می‌شود، طرفین قرارداد به سبب توافقنامه فی‌مابین انجام تعهداتی را در برابر یکدیگر متعهد می‌شوند.
در قانون مدنی ایران که خاستگاه و منبع اصلی مدیریت روابط حقوقی منجمله عقود است، عقود متعددی وجود دارند که در تقسیم بندی‌های مختلفی می‌گنجند، با اینکه امکان معرفی و بررسی کلیه انواع عقد در این نوشتار وجود ندارد، اما تلاش می‌شود که با برخی از آن‌ها که برای درک بهتر موضوع ضروری است آشنا شویم.
عقود معین در مقابل عقود نامعین یا ماده ۱۰
عقود معین به آن دسته از عقود گفته می‌شود که نه تنها نام آن‌ها در قانون مدنی قید شده است، بلکه احکام، قواعد و شرایط آن‌ها نیز در قانون تعیین تکلیف شده‌اند.
عقود معین که معروف‌ترین آن را می‌توان عقد بیع یا خرید و فروش دانست، مجموعه‌ای از توافقات پرتکرار تاریخ هستند که همواره در تنظیم روابط اجتماعی وجود و حضور داشته‌اند.
در مقابل عقود معین قراردادهای ماده ۱۰ یا عقود نامعین قرار دارند، این قبیل از عقود که گاها ترکیبی از چندین قرارداد معین هستند، تحت عنوان خاصی از قانون مدنی وجود ندارند و در نتیجه کلیه احکام آن‌ها را نمی‌توان در قانون مدنی یافت کرد.
عقود لازم در مقابل عقود جایز
عقود لازم به آن دسته از قراردادها اطلاق می‌شود که اطراف آن از زمان امضا و پیوستن به عقد نمی‌توانند به صرف خواست شخصی از توافق و قرارداد خارج شوند. خروج از عقود لازم در حالتی میسر است که یا طرفین بر این امر توافق نمایند و یا آن که شرطی از خود قرارداد حق خروج را به یکی از طرفین یا هر دو طرف اعطا نماید.
در مقابل عقد لازم، عقد جایز قرار دارد. قرادادهای جایز به آن قبیل از عقود گفته می‌شود که هر یک از طرفین عقد هرگاه که بخواهد می‌تواند از توافق خارج شود، این اختیار برای همه اطراف قرارداد جایز وجود دارد.
عقود مجانی در مقابل عقود معوض
عقود مجانی همانطور که از نام آن‌ها مشخص است به آن دسته‌ای از قراردادها اطلاق می‌شود که طرف قرارداد در عوض انجام تعهدات خود عوض متقابل اعم از مال یا منفعت یا هر عوض دیگری دریافت نمی‌کند. بر عکس عقود مجانی با عقود معوض روبه‌رو هستیم؛ در این گروه از توافقات تعهدات در مقابل یکدیگر قرار دارند، برای مثال در عقد بین ثمن در مقابل موضوع عقد بیع یا مبیع قرار دارد.
عقد جعاله
تا اینجا با چند گروه از قراردادها آشنا شدیم، پیش از آن که به عقد جعاله ورود کنیم باید یک مقدمه دیگر را نیز با هم مرور نماییم، احکام و مواد قانون مدنی به طور کلی به دو دسته احکام تکمیلی و احکام اجباری تقسیم می‌شوند.
احکام اجباری به موادی گفته می‌شود که حتما باید در قرارداد یا موضوع ماده وجود داشته باشند، برای مثال وقتی از اهلیت طرفین در قرارداد صحبت می‌کنیم، یک حکم الزامی را داریم که حتما باید رعایت شود و عدم رعایت آن تبعات قانونی و حقوقی به همراه خواهد داشت.
اما در مقابل وقتی از احکام تکمیلی صحبت می‌کنیم، به احکامی اشاره داریم که طرفین عقد الزامی به رعایت آن ندارند، احکام تکمیلی برای پر کردن خلاهای ناشی از سکوت طرفین است و در صورتی که طرفین توافقی برخلاف احکام تکمیلی داشته باشند، توافق آن‌ها بر احکام تکمیلی قانون اولویت خواهد داشت.
حال که مقدمات ضروری را بیان کردیم به معرفی عقد جعاله می‌پردازیم، جعاله مطابق با ماده ۵۶۱ از قانون مدنی عبارت است از التزام یک طرف قرارداد به ادا اجرت معلوم که می‌تواند پرداخت وجه یا هر منفعت معلوم دیگری باشد، در ازای انجام شدن عملی که در قرارداد ذکر گردیده است، اعم از آن که مخاطب عقد شخص یا اشخاص معینی باشند یا اشخاص غیرمعین.
از تعریف یاد شده به ارکان عقد جعاله پی می‌بریم که به شرح ذیل است:
تعهد و التزام طرف اول به پرداخت عوض معلوم در مقابل انجام شدن موضوع عقد به مخاطب عام یا خاص عقد.
مطابق با ماده ۵۷۰ قانون مدنی انعقاد عقد جعاله برای موضوعاتی که نامشروع هستند و نیز بر عملی که غیرعقلایی باشد باطل است، از جمله مثال‌هایی که برای این ماده می‌توان یاد کرد تنظیم قرارداد جعاله بر قتل دیگری یا ساختن مشروبات الکلی است.
عقد جعاله از طرفین عقد، موضوع عقد و عوض آن تشکیل می‌شود، اما ضرورتی ندارد که طرف عقد دقیقا مشخص باشد، به عبارت دیگر عقد جعاله می‌تواند خطاب به عموم تنظیم شده باشد.
همچنین مطابق با ماده ۵۶۴ ضرورتی ندارد که کیفیت عمل در عقد جعاله تعیین شده باشد، به عبارت دیگر ممکن است تنها رسیدن به هدفی خاص مدنظر جاعل باشد و نحوه وصول آن برای وی محل توجه نبوده و در نتیجه در عقد ذکر نگردد.
اجرت
آن چیزی که طرف اول عقد تعهد به پرداخت می‌نماید، مطابق با ماده ۵۶۳ قانون مدنی ضرورتی ندارد که اجرت از تمامی جهات معین و معلوم باشد، اما باید درک کلی از اجرت وجود داشته باشد.
در این ماده مثال زده شده است که اگر شخصی تعهد نماید در ازای یافت شدن گمشده وی، حصه مشاع از مال معین را به عنوان اجرت به یابنده پرداخت نماید کفایت می‌کند.
به اجرت عمل در عقد جعاله عنوان جُعل نیز اطلاق می‌شود، و اجرت زمانی به طرف مقابل پرداخت می‌شود که موضوع عقد جعاله را انجام داده باشد، اعم از آن که انجام خدمت خاص یا تحویل چیزی باشد.
اما چنانچه عقد جعاله از چندین عمل تشکیل شده باشد که بتوان آن‌ها را از هم تفکیک کرد، و هر کدام از بخش‌ها نیز برای طرف اول عقد مطلوبیت داشته باشند، به میزان مقدار انجام شده از عقد، اجرت به طرف مقابل پرداخت خواهد شد.
جاعل
طرف اول عقد جعاله و شخصی که تعهد به پرداخت اجرت می‌کند را جاعل می‌نامند. جاعل می‌تواند تا زمانی که کسی موضوع عقد جعاله را تماماً انجام نداده است از تعهد و پیشنهاد خود صرف نظر نماید.
اگر جاعل در حین انجام موضوع جعاله از تعهد خود عقب نشینی نماید، باید از عهده اجرتالمثل اعمات انجام شده بر آید، مگر آن که عمل موضوع جعاله از چند بخش تشکیل شده و هر بخش آن برای جاعل اهمیت داشته باشد، در این صورت باید اجرت بخش انجام گرفته را پرداخت نماید.
در همین راستا می‌توانید با وکیل تلفنی بنیاد وکلا در ارتباط باشید.
عامل
طرف دوم عقد جعاله و شخصی که می‌تواند با انجام موضوع عقد جعاله اجرت را دریافت نماید، عامل می‌گویند. عامل می‌تواند یک شخص معلوم و مشخص باشد یا می‌تواند هر شخصی باشد که موضوع عقد جعاله را انجام داده است.
عامل نیز می‌تواند عقد جعاله را در هر هنگام که بخواهد فسخ نماید، چنانچه عامل اقداماتی را پیش از فسخ قرارداد انجام داده باشد، چنانچه بخش قابل تجزیه‌ای از موضوع اصلی عقد بوده و به تنهایی برای جاعل ارزش داشته باشد، اجرت آن بخش به وی پرداخته می‌شود، در غیر این صورت یعنی در حالتی که بخش انجام شده به تنهایی و مجزا مدنظر جاعل نبوده باشد، به عامل اجرت المثل تعلق خواهد گرفت.
با توجه به حکم ماده ۵۶۸ قانون مدنی، عامل می‌تواند بیش از یک نفر باشد، در این صورت هر یک از عاملین به نسبت مقدار عمل خود از اجرت بهره‌مند خواهند شد.
موضوع جعاله
موضوع جعاله که در واقع هدف و خواست جاعل است، می‌تواند انجام عملی خاص یا تحقق یک هدف خاص باشد. موضوع جعاله احتیاجی نیست که با جزئیات در قرارداد ذکر شده باشد، اما اگر موضوع عقد جعاله تحویل مال معینی باشد مطابق با حکم ماده ۵۶۹ تا زمانی که عامل مال را به جاعل تحویل دهد نزد وی امانت خواهد بود.
انواع عقد جعاله
در بخش قبلی با تعریف عقد جعاله و ارکان آن آشنا شدیم، در این بخش قصد داریم انواع عقد جعاله را معرفی نماییم، به طور کلی عقد جعاله با توجه به نحوه بیان طرف اول می‌تواند به دو نوع عام و خاص تقسیم شود:
جعاله عام
جعاله عام به نوعی از عقد جعاله گفته می‌شود که خطاب جاعل به عموم است و شخص یا اشخاص خاصی را در نظر ندارد. برای مثال زمانی که شخصی شی ارزشمندی را گم می‌کند و آگهی منتشر می‌کند که به یابنده اجرتی را پرداخت نماید، یک جعاله عام محقق شده است.
در جعاله عام از آن جا که ممکن است چندین عامل به طور همزمان نسبت به اجرای موضوع جعاله اقدام نمایند و هیچکدام از حضور و وضعیت دیگری اطلاع نداشته باشند و حتی جاعل نیز از وجود چندین عامل مطلع نباشد، اولین عاملی که موضوع جعاله را انجام داده و به اطلاع جاعل برساند، مستحق اجرت خواهد بود.
در عقد جعاله عام، هر عامل در هر زمان که بخواهد می‌تواند اقدامات خود را متوقف نماید، همچنین جاعل تا زمانی که موضوع جعاله انجام نشده باشد، می‌تواند از عقد صرف نظر نماید، چنانچه جاعل از اقدامات یک یا چند عامل مطلع باشد با توجه به اصول عمومی به نظر می‌رسد که باید بخشی از اجرت را به عاملان پرداخت نماید.
جعاله خاص
در جعاله خاص موضوع جعاله خطاب به مخاطب خاص اعلام می‌شود، برای مثال حالتی را در نظر بگیریم که پدری خطاب به فرزند خود می‌گوید اگر نتیجه مشخصی را در امتحانات به دست آورد جایزه معینی را به او خواهد داد، در این صورت انجام شدن موضوع عقد از طرف مخاطب آن برای جاعل اهمیت دارد، و حتی اگر شخص دیگری بتواند به نتیجه مدنظر دست یابد، پدر را به تحویل جایزه متعهد نمی‌کند.
در جعاله خاص نیز جاعل می‌تواند هرگاه که بخواهد از تعهد خود کنار بکشد، اما اگر عامل در راستای اجرای موضوع عقد اقداماتی را انجام داده باشد، باید از عهده اجرت وی برآید.
با وجودی که در جعاله خاص مخاطب و عامل مشخص است، لیکن وی الزامی به پذیرش عقد جعاله نداشته و می‌تواند از پذیرش و انجام موضوع عقد صرف نظر نماید، همچنین چنانچه عامل در حین انجام موضوع جعاله از ادامه آن کنار بکشد، مستحق اجرت بخش انجام شده خواهد بود.
احکام تکمیلی
با توجه به توضیحاتی که بیان شد در این بخش به معرفی ویژگی‌های کلی عقد جعاله می‌پردازیم:
- عقد جعاله به بیان صریح قانونگذار عقدی است جایز، در نتیجه طبیعی است که هر یک از طرفین آن اعم از عامل یا جاعل هرگاه که بخواهد عقد را یک طرفه بر هم زند.
- عقد جعاله عقدی است معوض، اما تعادل عوضین در آن ضرورت ندارد، توضیح آن که در عقد جعاله اجرت در مقابل موضوع عقد قرار دارد، اما ضرورتی ندارد که عوضین از نظر اقتصادی در توازن باشند.
- با توجه به اینکه عقد جعاله در قانون مدنی با شرایط مقرر مطرح شده است، عقدی است معین؛ در نتیجه برخی از احکام آن امری هستند اما در بیشتر موارد طرفین می‌توانند به خواست خود توافق نمایند.
مشاوره در تنظیم عقد جعاله
در این مقاله با یکی از عقود قانون مدنی به عنوان جعاله آشنا شدیم، دیدیم که در عقد جعاله طرف اول عقد که به جاعل نیز شناخته می‌شود تعهد می‌نماید که در مقابل انجام شدن امر خاصی یا تحویل مطلوب وی، اجرت معین یا قابل تعیینی را به طرف دوم یعنی عامل ارائه نماید.
عقد جعاله شاید نامی آشنا نباشد اما در حقیقت و در روابط اجتماعی بین اشخاص کاربرد داشته و عرفا در حال اجرا است، با وجودی که قانون مدنی نامی معین بر تعهدات طرفین ضمن این توافقنامه نهاده است، اما بیشتر احکام عقد را طرفین می‌توانند با رضایت خود و با مشورت از مشاوره حقوقی آنلاین یا حضوری توافق و تنظیم نمایند.
چنانچه در خصوص عقد مذکور و احکام و شرایط آن پرسش‌های تکمیلی داشتید و یا آن که نیاز به کمک وکیل متخصص و مشاوره حقوقی در تنظیم عقد جعاله داشتید، می‌توانید با مشاوران و وکلای حرفه‌ای بنیاد وکلا ارتباط بگیرید.
