قبل از دانستن ماهیت مسئولیت کیفری و عواملی که آن را رفع می‌کند باید گفت در ماده ۲ قانون مجازات اسلامی آمده است که هر فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده جرم محسوب می‌شود، این ماده که پایه و اساس اصل قانونی بودن جرم و مجازات است برای مرتکب فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده مسئولیت کیفری قائل است.
اما آیا با اتکا به این ماده می‌توان مطلق مرتکبین جرم را دارای مسئولیت کیفری دانست و مجازات نمود؟
جواب این سوال خیر است چون برای مجازات مرتکب فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده بایستی علاوه بر جرم بودن عمل ارتکابی، بایستی این موضوع نیز بررسی شود که آیا اساسا مرتکب جرم سزاوار مجازات است یا خیر و عمل ارتکابی توسط شخص آگاهانه و مختارانه بوده است یا خیر؟
مسئولیت کیفری مجرم
در دکترین جزا مبحثی به عنوان عوامل رافع مسئولیت کیفری وجود دارد که این مبحث مورد استفاده قانونگذاران همه کشورها و همچنین قانونگذاران کشورمان نیز واقع شده و نمود عینی آن در ماده ۱۴۰ قانون مجازات اسلامی نمود پیدا کرده است.
این ماده تصریح دارد مسئولیت کیفری در حدود قصاص و تعزیرات زمانی محقق است که فرد در حین ارتکاب جرم عاقل و بالغ و مختار باشد، از مفهوم مخالف این ماده می‌توان چنین استنباط کرد که مجنون صغیر و مکره مسئولیت کیفری ندارند.
ماده ۱۴۹ قانون مجازات نیز تاکید دیگری بر عدم مسئولیت کیفری مجنون است. البته این ماده با ارائه تعریفی از جنون سعی در کاستن دامنه جنون رافع مسئولیت کیفری کرده بر اساس این ماده اختلالات روانی که قوه تمیز را مهتل کند رافع مسئولیت کیفری است و سایر اختلالات روانی رافع مسئولیت کیفری نمی‌باشد.
با عنایت شرح موضوع فوق اگر بخواهیم تعریفی از عوامل رافع مسئولیت کیفری که از آن تحت عنوان موانع شخصی مسئولیت نیز یاد می‌شود، نماییم بایستی گفت علل ذهنی و درونی هستند که با توجه بشرایط خاص فقط شخص مرتکب را از مجازات می‌رهاند و مسئولیت سایر افراد دخیل در ارتکاب جرم بقوت خود باقیست.
برای مثال اگر شخص عاقل و بالغی در ارتکاب جرمی با مجنون یا صغیر معاونت یا مشارکت نماید فقط مجنوند یا صغیر مسئولیت کیفری ندارند و سایر افراد مسئولیت کیفری خواهند داشت.
آنچه مسلم است عوامل رافع مسئولیت کیفری شخص مجرم را مورد حمایت قرار می‌دهد بلعکس در علل موجه جرم که نگاه قانونگذار به جرم است و به خاطر اباحه نمودن جرم توسط قانونگذار قانونگذار سایر اشخاص دخیل در ارتکاب جرم نیز مسئولیت کیفری ندارند.
تفاوت دیگری که عوامل رافع مسئولیت کیفری با علل موجهه جرم دارند، این است که در عوامل رافع مسئولیت کیفری مرتکب فقط مسئولیت کیفری ندارد و مسئولیت مدنی وی پا برجاست اما در علل رافع مسئولیت کیفری مرتکب هم مسئولیت کیفری و هم مسئولیت مدنی ندارد.
مصادیق عوامل رافع مسئولیت کیفری
جنون
اولین عامل رافع مسئولیت کیفری جنون است البته باید توجه داشت که جنونی که رافع مسئولیت کیفری است، بایستی در حدی باشد که مرتکب فاقد قوه تمییز باشد.
بی هوشی
مصداق بارز بیهوشی خواب است بر اساس ماده ۱۵۳ مشروط بر اینکه فرد نداند که در حالت خواب مرتکب جنایت می‌شود خواب عامل رافع مسئولیت کیفری است و در صورت اطلاع مرتکب از اینکه در حال خواب مرتکب جرم می‌شود موجب مسئولیت کیفری است.
مستی
سومین عامل از عوامل رافع مسئولیت کیفری مستی است. ماده ۱۵۴ قانون مجازات اسلامی اصل را بر مسئولیت کیفری فرد مست گذاشته است مگر اینکه او اثبات کند که مسلوب الاختیار بوده و خود را برای ارتکاب جرم مست ننموده است.
البته عدم مسئولیت کیفری به علت مستی معطوف به جرم ارتکاب یافته او در حالت مسلوب الاردگی به علت مستی است و مجازات حدی وی به علت شرب خمر پا برجاست.
اکراه
در حقوق جزا مکره هم شامل شخصی که اختیار ندارد و هم شخصی که مجبور است را در برمی‌گیرد. ماده ۱۵۱ قانون مجازات اسلامی برای فردی که بر اثر اکراه مرتکب جرم شده عدم مسئولیت کیفری در نظر گرفته است.
جهل و اشتباه
ماده ۱۵۵ جهل و اشتباه را از عوامل رافع مسئولیت کیفری دانسته است، باید توجه داشت که جهل و اشتباه هم جهل حکمی و هم جهل موضوعی را در برمی‌گیرد.
در رابطه با جهل حکمی ماده ۱۵۵ قانون مجازات اصل را بر مجازات جاهل به حکم قانونی گذاشته است، مگر اینکه تحصیل علم عدتا ممکن نبوده یا شرعا عذر محسوب شود.
در کنار جهل حکمی به جهل موضوعی هم می‌توان اشاره کرد جهل موضوعی زمانی رخ می‌دهد که شخص از حکم قانون باخبر است اما نسبت به موضوع جاهل است؛ مثلا فردی یک لیوان پر را با اعتقاد به اینکه اب انگور است می‌خورد، در حالیکه شراب بوده است.
ضغر
ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی افراد نابالغ را از مسئولیت کیفری مبرا دانسته بلوغ در دختران ۹ سال و در پسران ۱۵ سال است اما ماده ۸۸ و ۸۹ برای اطفال بالای ۹ سال اقدامات تامینی در نظر گرفته؛ بنابراین می‌توان گفت صغیر زیر ۹ سال مسئولیت کیفری ندارد.
در صورت نیاز به دریافت مشاوره تکمیلی می‌توانید با متخصصین حقوقی ما از طریق مشاوره حقوقی کیفری یا وکیل کیفری در سامانه حقوقی بنیاد وکلا در ارتباط باشید.
