در گذشته، دوره پیش قراردادی از اهمیت چندانی برخوردار نبود و قراردادها به سهولت و با ایجاب و قبول ساده منعقد می‌شدند. به همین دلیل، میان نویسندگان حقوقی مرسوم بود که به هنگام تالیف مبحث حقوق قراردادها، قرارداد را به عنوان یک نهاد مورد مطالعه قرار دهند.
به مرور زمان و با اجرا و انعقاد حقوقی دو مرحله‌ای یعنی رشد روز افزون معاملات بازرگانی بین المللی، اهمیت دوره پیش قراردادی در قراردادها، به ویژه در معاملات کلان پدیدار گشت و رفته رفته این دیدگاه به وجود آمد که دوره پیش قراردادی را باید به عنوان یک مرحله مقدماتی مهم برای تشکیل قرارداد مورد توجه ویژه قرار داد.
دوره پیش قراردادی چیست؟
دوره پیش قراردادی، بازه زمانی است که طرفین در آن ضمن برقراری ارتباط با یکدیگر، در راستای رسیدن به هدف مشترک که همان انعقاد قرارداد نهایی است، به ارزیابی و انطباق شرایط و امکانات خود با ویژگی‌های کلی قرارداد مورد نظر و همچنین شرایط و امکانات طرف مقابل می‌پردازند.
ممکن است طرفین، دوره پیش قراردادی را با تشکیل قرارداد اصلی به سرانجام برسانند اما همواره نباید انعقاد قرارداد را انتظار داشت، بلکه احتمال دارد که طرفین یا یکی از آن‌ها با در نظر داشتن منافع و مصالح خود، بنا به هر دلیلی دوره مذکور را در هر مقطعی خاتمه دهند. این گفتگوها و مذاکرات پیش قراردادی می‌تواند توسط وکیل قراردادها از سوی هر یک از طرفین نیز حاصل شود.
لذا این سؤال مطرح می‌گردد که آیا طرف ترک کننده مذاکره، به استناد الزام آور نبودن گفتگوهای مقدماتی، از جبران خسارات وارده به طرف مقابل معاف است یا اینکه می‌توان علی رغم آزادی طرفین در آغاز و تداوم گفتگوهای مقدماتی، ترک گفتگوها را تحت شرایطی موجب مسئولیت دانست؟
در این مقاله، پس از مطالعه مفهوم مسئولیت پیش قراردادی، ارکان و شرایط تحقق آن را بیان نموده و در نهایت، زیانهای قابل جبران بر مبنای پذیرش این مسئولیت را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
مسئولیت پیش قراردادی چیست؟
عبارت مسئولیت پیش قرارادی، مرکب از دو واژه مسئولیت و پیش قراردادی می‌باشد. مسئولیت در لغت به معنای بر عهده گرفتن، ملتزم شدن و موظف بودن به انجام دادن امری آمده است.
در اصطلاح حقوقی، الزام شخص به جبران مسئولیت پیش قراردادی؛ شرایط تحقق و زیانهای قابل جبران خساراتی که عرفا مستند به اوست، به مسئولیت تعبیر می‌شود، چنانچه برخی از اساتید حقوق مدنی نیز اظهار نظر نموده‌اند، در هر مورد که کسی موظف به جبران خسارت دیگری است، در برابر او مسئولیت دارد.
منظور از پیش قراردادی نیز بازه زمانی است که طرفین در آن ضمن برقراری ارتباط با یکدیگر، در راستای فراهم آوردن زمینه انعقاد قرارداد نهایی تلاش می‌کنند.
بر این اساس، مسئولیت یکی از طرفین دوره پیش قراردادی مبنی بر جبران مسئولیت پیش قراردادی زیان‌هایی است که طرف مقابل در نتیجه عدم انعقاد قرارداد به واسطه عملکرد و رفتار او در دوره مزبور متحمل شده است.
با توجه به تعریف مزبور، مسئولیت پیش قراردادی در صورتی مطرح می‌گردد که قراردادی میان طرفین منعقد نشده و تنظیم قرارداد صورت نگرفته باشد. با این حال، برخی تحقق مسئولیت پیش قراردادی در فرض انعقاد قرارداد را ممکن دانسته و معتقدند که اگر وضعیت حقوقی قرارداد به دلایل مربوط به دوره پیش قراردادی، از حال صحت خارج شده باشد، مسئولیت پیش قراردادی محقق می‌شود.
ایشان حتی از این فراتر رفته و اظهار نظر نموده‌اند که در برخی موارد، جمع میان مسئولیت پیش قراردادی با قرارداد نافذ نیز ممکن است. برای مثال، اگر یکی از طرفین گفتگوهای مقدماتی با اظهارات نادرست خود سبب انعقاد قرارداد شود، به نحوی که اگر طرف دیگر از واقعیت آگاه می‌بود، قرارداد را با شرایط دیگری می‌بست، هر چند قرارداد صحیح است، اما اظهارکننده خلاف واقع دارای مسئولیت پیش قراردادی خواهد بود.
با این وجود، دیدگاه یاد شده مبنی بر تحقق مسئولیت پیش قراردادی به رغم انعقاد قرارداد نهایی و یا امکان جمع میان این مسئولیت با قرارداد نافذ، چندان قابل قبول به نظر نمی‌رسد؛ زیرا اگر بخواهیم تمام موارد تحقق مسئولیت به دلایل مربوط به دوره پیش قراردادی را در مبحث مسئولیت پیش قراردادی در مفهوم اصطلاحی آن مطالعه کنیم، ناگزیر خواهیم بود که حجم گسترده‌ای از موارد مسئولیت را در این دسته جای دهیم.
در حالیکه حقوقدانان و فقها به هنگام بررسی مسئولیت ناشی از بطلان عقد یا عقد باطل، اهمیت و ویژگی خاصی برای دلایل مربوط به دوره پیش قراردادی قائل نشده و آن چه در این خصوص مورد توجه قرار گرفته، صرف بطلان عقد و حکم به استرداد عین و جبران خسارات بر مبنای قواعد غصب و ضمان مقبوض به عقد فاسد می‌باشد.
به علاوه، در مواردی که میان طرفین، قرارداد صحیحی منعقد شده، اما یکی از ایشان از واقعیت‌های موجود ناآگاه بوده، احقاق حق طرف زیان دیده به طور معمول در قالب ضمانت اجراهای خاصی از قبیل خیارات قانونی پیش‌بینی شده و از سایر مسئولیت‌های احتمالی طرف مقابل نیز به مسئولیت پیش قراردادی تعبیر نمی‌شود.
بنابراین، فرض اصلی در تحقق مسئولیت پیش قراردادی در مفهوم اصطلاحی، آن است که قراردادی میان طرفین منعقد نشده باشد.
صرف ترک گفتگوهای مقدماتی، موجب طرح موضوع مسئولیت پیش قراردادی نمی‌شود، بلکه برای طرح این موضوع باید شرایطی فراهم باشد که شناخت آن‌ها می‌تواند ما را در فهم بهتر و دقیق‌تر این مسئولیت یاری دهد.
برخی شرایط طرح باور وجود رابطه قراردادی یا انتظار معقول از مسئولیت پیش قراردادی را منحصر در رفتار یکی از طرفین در دوره پیش قراردادی و ایجاد آن در آینده نزدیک باور وجود رابطه قراردادی یا انتظار معقول ایجاد آن شرط اول تحقق مسئولیت پیش قراردادی می‌باشد دانسته‌اند اما باید توجه گردد، در آینده نزدیک اتکای زیان دیده بر باور یا انتظار داشت که باور یا انتظار صرف کافی نیست بلکه عبارت کلی ورود زیان باید احراز شود.
ضمنا این اتکاء باید معقول چندان واضح نیست و به نظر می‌رسد که رفتار یکی از طرفین در دوره پیش قراردادی را شرط رفتار غیرمتعارف یکی از طرفین در دوره پیش قراردادی به جای آن باید را باید از دیگر رابطه سببیت، موجب چهارم تحقق مسئولیت پیش قراردادی دانست.
در نهایت شرایط مهم مسئولیت به طور کلی و شرط پنجم تحقق مسئولیت پیش قراردادی دانست.
بنیاد وکلا به شما این امکان را می‌دهد که به صورت مشاوره حقوقی آنلاین، تلفنی و حضوری از خدمات وکلای متخصص ما بهره‌مند شوید. وکلای بنیاد وکلا با چندین سال سابقه درخشان آماده مشاوره به شما هستند.
چنانچه در این زمینه و نحوه شکایت از آن سوالی دارید و یا می‌خواهید یک وکیل تلفنی یا حضوری در کنار خود داشته باشید با ما در ارتباط باشید.
آیا مسئولیت پیش قراردادی در حقوق ایران معتبر است؟
اصل آزادی قراردادی اقتضا دارد که طرفین دوره پیش قراردادی تا لحظه انعقاد قرارداد، هیچ تعهد و التزامی در برابر یکدیگر نداشته باشند. به همین دلیل، هر یک از طرفین علی الاصول می‌تواند در هر مقطع دلخواه، دوره مذکور را خاتمه دهد.
از آنجا که به طور معمول، طرفین در جریان گفتگوهای مقدماتی هزینه‌هایی در راستای فراهم نمودن مقدمات انعقاد قرارداد انجام می‌دهند، اگر نتوانند راجع به قرارداد به توافق برسند، این هزینه‌ها بر ایشان تحمیل می‌گردد.
لذا دور ه پیش قراردادی، دوران مخاطره آمیزی محسوب می‌شود و فرض بر آن است که طرفین با پذیرش این مخاطرات، گفتگوها را آغاز نموده و تداوم می‌بخشند.
اگر چه علی الاصول، هزینه‌هایی که طرفین در راستای انعقاد قرارداد صرف می‌کنند قابل مطالبه نیست، اما گاهی یکی از طرفین به دلایل ویژه‌ای حق جبران پیدا می‌کند و طرف مقابل، ملزم به تدارک زیان او می‌گردد. مسئولیتی که برای جبران این قبیل زیان‌ها ایجاد می‌شود، مسئولیت پیش قراردادی نام دارد.
در کشورهای مختلف، نسبت به مسئولیت پیش قراردادی رویکردهای متفاوتی اتخاذ شده است. در حقوق فرانسه، مسئولیت پیش قراردادی مورد شناسایی قرار گرفته است.
- در حقوق این کشور، با شناسایی اصل حسن نیت، تعهداتی را برای طرفین دوره پیش قراردادی در نظر گرفته‌اند و نقض این تعهدات را به منزله تقصیر دانسته و مقدمه صدور حکم به مسئولیت پیش قراردادی قرار داده اند.
برای مثال، داشتن قصد جدی برای انعقاد قرارداد یکی از تعهدات مبتنی بر حسن نیت در فرانسه قلمداد می‌شوند که نقض آن تقصیر محسوب شده و بر مبنای مسئولیت ناشی از تقصیر، ضمان آور است.
- اصل حسن نیت در حقوق انگلیس جایگاهی نداشته و به همین دلیل در حقوق این کشور، تمایل چندانی به پذیرش مسئولیت پیش قراردادی وجود ندارد. با این حال، اگر طرف زیان دیده دوره پیش قراردادی بتواند فریب‌کاری یا اظهار خلاف واقع خوانده را به اثبات برساند، صدور حکم به جبران این قبیل زیان‌ها ممکن خواهد بود.
باور وجود صدور حکم به مسئولیت پیش قراردادی، مستلزم احراز ارکان پنجگانه اتکای زیان دیده بر باور وجود رابطه قراردادی یا انتظار معقول ایجاد آن در آینده نزدیک، اتکای زیان دیده بر باور یا انتظار معقول خود، ورود زیان، رفتار غیر متعارف یکی از طرفین در دوره پیش قراردادی و رابطه سببیت می‌باشد.
در صورت پذیرش مسئولیت پیش قراردادی یکی از طرفین، نوبت به جبران می‌رسد و در این راستا هزینه‌هایی که در دوره پیش قراردادی و در راستای تهیه مقدمات انعقاد قرارداد صورت گرفته ما به ازای کارها یا خدماتی که پیش از انعقاد قرارداد نهایی توسط یکی از طرفین گفتگوهای مقدماتی انجام شده و زیان ناشی از معاملاتی که یکی از طرفین با انتظار معقول و متعارف از انعقاد قرارداد در آینده نزدیک انجام داده خساراتی تلقی می‌شوند که در اغلب نظام‌های حقوقی نسبت به لزوم جبران آن‌ها اتفاق نظر وجود دارد.
زیان از دست دادن فرصت‌هایی که در خلال گفتگوهای مقدماتی، پیش روی طرفین قرار داشته و از دست رفته است و نیز خسارت ناشی از عدم حصول منافع مورد انتظار از قرارداد موضوع گفتگوهای مقدماتی، دو دسته دیگر از زیانهای اتکایی هستند که ضرورت جبران آن‌ها در در حقوق برخی کشورها مانند فرانسه مورد تاکید قرار گرفته اما پذیرش آن‌ها در حقوق ایران، از دیدگاه شرعی و قانونی با دشواری روبه‌رو است.
در صورت نیاز به دریافت مشاوره حقوقی قراردادها می‌توانید با متخصصین بنیاد وکلا در ارتباط باشید.
