با پیشرفت دانش، امکان درمان ناباروری تا حدود زیادی فراهم شده است. یکی از راه های درمان آن، جنین آزمایشگاهی است به این معنی که یر این روش، لقاح با لوله آزمایشگاه صورت میگیرد به طوری که تخمک را قبل از تخمک گذاری از بدن زن خارج نموده و در لوله مخصوص قرار می دهند و سپس با سلول جنسی مرد می آمیزند و بعد از تشکیل جنین اولیه، آن را به رحم زن منتقل می کنند.
این نوع درمان به دلیل نوظهور بودن سبب ایجاد سوالات و ابهامات متعددی در حوزه های اخلاقی، شرعی و حقوقی گردیده که نیازمند بررسی و تحلیل است. مسائل حقوقی مرتبط با جنین آزمایشگاهی از زوایای مختلف نیاز به بررسی دارد ولیکن در این مقاله صرفا به مسئله نسب و ارث آن میپردازیم.
راه های ایجاد جنین آزمایشگاهی
جنین آزمایشگاهی با ۲ شیوه به وجود می آید:
- شیوه تزریق و تلقیح مستقیم داخل رحم: در شیوه اسپرم و تخمک متعلق به زوجین شرعی میباشد که از راه طبیعی قادربه فرزندآوری نیستند و به کمک این روش پس از تشکیل جنین در آزمایشگاه آن را به رحم زوجه منتقل میکنند.
- شیوه تلقیح خارج رحمی یا شیوه آزمایشگاهی: جنین حاصل شده از شیوه دوم خود می تواند ۲ حالت ایجاد نماید:
- حالت اول وقتی جنین تشکیل شده در خارج از رحم منجمد میگردد تا در بارداری های بعدی مورداستفاده قرار گیرد.
- حالت دوم حالتی است که جنین تشکیل شده در مسیر تکامل و رشد قرار میگیرد.
این روش جنین آزمایشگاهی به واسطه صاحب نطفه ممکن است چند حالت داشته باشد:
- حالت اول فرضی است که زوج قادر به تولید مثل نیست اما زوجه مشکلی از نظر پزشکی ندارد در این حالت از اسپرم اهدایی استفاده میگردد و تخمک زوجه با اسپرم مرد اجنبی در محیط آزمایشگاه تلقیح میگردد.
- حالت دوم عکس حالت دوم بوده یعنی فرضی که زوج سالم و زوجه ناتوان میباشد که در این فرض از تخمک اهدایی استفاده میکنند.
- حالت سوم و سخت ترین فرض وقتی است که زوجین هردو نابارور میباشند که در این حالت از اسپرم و تخمک اهدایی استفده میگردد. لازم به ذکر است قانون اهدا جنین به زوجین نابارور مصوب ۱۳۸۲ صرفا در خصوص حالت سوم بوده و آن را تجویز نموده است.
سوال و ابهام موجود بین حقوقدانان در این نوع درمان از ناباروری مسئله توارث بین چنین و والدین اوست. برای ایجاد رابطه توارث بین اشخاص نیازمند دو شرط هستیم. شرط اول وجود موجب ارث که عبارت است از نسب و سبب و شرط دوم نبوده مانع جهت ارث بری.
در صورت احراز نسب بین جنین و والدین، برای ایجاد رابطه توارث شرط است که اولا نطفه در زمان فوت منعقد شده و ثانیا جنین زنده متولد گردد حتی اگر بعد تولد فورا بمیرد.
با توجه به توضیحی که ارائه شد برای بررسی ایجاد یا عدم ایجاد توارث بین جنین و متوفی نیازمند بررسی نسب که یکی از موجبات ارث است می باشیم بنابراین به بررسی نسب در هریک از حالت‌های فوق پرداخته و در کنار آن موضوع توارث را نیز به کمک وکیل بررسی می‌کنیم.
نسب و ارث جنین آزمایشگاهی
نسب در لغت به معنی خویشاوندی و نژاد است و در اصطلاح حقوقی عبارت است علاقه ای که بین دو نفر به سبب تولد یکی از آن ها از دیگری یا تولدشان از شخص ثالثی حادث شود.
لازم به ذکر است این تعریف عام از نسب می باشد ولی در مفهوم خاص نسب یعنی رابطه پدر و فرزندی، به عبارت دیگر رابطه طبیعی و خونی بین دو نفر که به طور مستقیم از صلب یا بطن دیگری به دنیا آمده است.
معیار تشخیص نسب
موضوعی که همیشه محل بحث بوده این است که آیا صرف متولد شدن فردی از فرد دیگر، بین آنها ایجاد رابطه نسبی می نماید؟ در این رابطه اختلاف نظرهایی جود دارد اما اکثر حقوقدانان و فقها با اتفاق نظر عقیده دارند صرفا موردی ایجاد رابطه نسبی می نماید که مشروع باشد و معیار تشخیص نسب مشروع از نامشروع، زنا بودن و نبودن عمل است که سبب تشکیل نطفه می گردد.
با این توضیح که به طور کلی رابطه بین زن و مرد که سبب تکون کودک می گردد از سه حالت خارج نیست:
- حالت اول: رابطه زن و مرد مشروع باشد یعنی یا بین زن و مرد رابطه زوجیت شرعی برقرار باشد یا رابطه آنها به علت نزدیکی به شبهه باشد، در این دو حالت بین زن و مرد و جنین بدون شک رابطه نسبی قرار است.
- حالت دوم: رابطه زن و مرد نامشروع باشد یعنی بین زن و مرد رابطه زوجیت شرعی نبوده و نطفه حاصله از آن دو به واسطه عمل زنا باشد. در این مورد با اتفاق نظر عقیده بر این است که رابطه توارثی بین زانی و زانیه و جنین برقرار نمیگردد.
- حالت سوم: حالتی است که بین فقها و حقوقدانان در مشروع و نامشروع بودن آن اختلاف نظر است که یکی از مصادیق آن، موضوع مقاله پیش رو یعنی جنین آزمایشگاهی می باشد. این مسئله به علت نوظهور بودن مورد تقنین قرار نگرفته است و تنها مقالاتی ارائه شده که بعضا ابهامی را نیز افزوده اند. به دلیل مسکوت بودن قانون بایستی مطابق اصل ۱۶۷ قانون اساسی به فتاوای معتبر مراجعه نماییم، ولی چون بحث حاضر از فتاوای مستحدثه میباشد در فقه نیز فاقد سابقه بوده و باید مانند سایر مسائل مستحدثه توسط فقهای معاصر تبیین گردد.
اکثر فقها عقیده دارند شارع اسلام صرفا در نسب ناشی از زنا تصرف کرده و آن را نامعتبر داسته است و با توجه به اینکه زنا دارای تعریف خاص خود یعنی ادخال است که در این مورد صدق نمینماید و نباید ایجاد جنین آزمایشگاهی را نوعی زنا دانست چون در آن عمل دخول رخ نمیدهد. بنابراین با این توضیحات باید رابطه ای که سبب تشکیل جنین آزمایشگاهی میشود را شرعی دانست و قائل به این بود که این نوع رابطه ایجاد رابطه نسبی مینماید.
در مقابل عده ای نیز بر این عقیده هستند که نسب شرعی صرفا از راه ازدواج و نزدیکی به شبهه است و هر چه غیر اینها غیرشرعی بوده و ایجاد رابطه توارث نمینماید.
در صورت قبول نظر اول و فرض ایجاد رابطه نسبی در این مورد، سوالی که مطرح می گردد این است که این رابطه بین چه افرادی بر قرار است؟
در رابطه با این سوال با توجه با صاحبان اسپرم و تخمک و رحم نظریات متفاوتی از جانب فقهای معاصر ارائه شده است، که به علت وسیع بودن نظریات و خارج از حوصله بودن بیان توضیحات مربوط به آنها صرفا به بیان عنوان نظریات بسنده می‌کنیم و فقط به بیان مهمترین آنها پرداخته تا بتوانیم به واسطه این نظریات ابهام موضوع ارث بردن جنین آزمایشگاهی را رفع نماییم.
نظریات مذکور نظریاتی هستند از قبیل: نظریه پدر بودن صاحب نطفه، نظریه بدون پدر بودن فرزند حاصل از اهدای جنین، نظریه پدر بودن مرد صاحب فراش، نظریه مادر بودن زن صاحب رحم، نظریه مادر بودن زن صاحب تخمک، نظریه مادر بودن هر دو زن اعم از زن صاحب تخمک و زن صاحب رحم.
بررسی نسب و ارث در هر یک از حالت های ایجاد جنین آزمایشگاهی
نکته ای که پیش از ورود به بحث اصلی لازم است متذکر شویم این است که در نظریات ارائه شده همه حقوقدانان و فقها به اتفاق بین گیرندگان جنین و جنین ایجاد رابطه نسبی و توارث را منتفی میدانند و اختلاف نظر بین آنها ایجاد یا عدم ایجاد این ارتباط بین صاحبان نطفه و جنین است.
وضعیت توارث جنین حاصل شده از اسپرم و تخمک متعلق به زوجین شرعی
همانطور که پیش از این بیان کردیم ممکن است زوجین از راه طبیعی قادر به تولیدمثل نباشند در این حالت اسپرم زوج و تخمک زوجه در خارج از رحم تلقیح شده و پس از تشکیل جنین به رحم زوجه با کمک ابزار آزمایشگاهی انتقال می یابد. در چنین حالتی بی تردید بین جنین و والدین که صاحبان تخمک و اسپرم و رحم هستند رابطه توارث ایجاد شده و چون تمامی شرایط ارث بری برقرار است رابطه توارث ایجاد می گردد.
البته این موضوع زمانی است که نطفه تا زمان فوت متوفی تشکیل شده باشد و در فرضی که نطفه پس از فوت متوفی و در آزمایشگاه تشکیل گردد بین حقوقدانان در ایجاد رابطه نسبی و همچنین توارث اختلاف نظر است.
عده این عمل را جایز دانسته و معتقدند بین متوفی و جنین رابطه نسبی و توارث برقرار میگردد که به نظر می رسد چنین نظری صحیح نیست چرا که یکی از شروط ارث بردن جنین از متوفی انعقاد نطفه در زمان فوت است.
عده ای عقیده دارند به لحاظ عدم انعقاد نطفه در زمان فوت، رابطه نسبی بدون ایجاد رابطه توارث برقرار می شود و برخی نیز ضرورت رعایت مصالحه میباشد این عده معتقدند چون ادله در خصوص وراثت یا عدم آن در این فرض کافی نیست و موضوع از موضوعات مالی می باشد بایستی با مصالحه حل شود یعنی نه کودک و نه سایر ورثه نباید از ارث محروم گردند و بهتر است با یکدیگر مصالحه نمایند اما پر واضح است که مصالحه در عمل کاری بس دشور است.
وضعیت توارث جنین حاصل شده از اسپرم اهدایی
اگر زوجه دارای قدرت باروری باشد اما زوج از این نعمت محروم باشد از اسپرم اهدایی در بارور شدن استفاده میشود. در رابطه با ایجاد رابطه نسبی و توارث بین صاحب نطفه جنین در این حالت اختلاف نظر است.
عده ای معتقدند چون عمل تلقیح با اسپرم اجنبی حرام است بنابراین رابطه نسبی و توارث علاوه بر اینکه بین زوج و جنین برقرار نمیشود بلکه بین صاحب اسپرم و و جنین نیز برقرار نمی گردد. در مقابل عده ای قائل به ایجاد رابطه نسبی و توارث هستند چرا که چنین عملی توسط شارع منع نگردیده و شامل تعیف زنا نیست.
همچنین عده ای معتقدند اگر مرد صاحب نطفه به تلقیح جاهل باشد ایجاد رابطه توارث و نسب میگردد چرا که در حکم شبهه بوده اما اگر عالم باشد ثابت نمیگردد.
وضعیت توارث جنین حاصل شده از تخمک اهدایی
این حالت ناظر به فرضی است که اسپرم متعلق به زوج و تخمک متعلق به خانمی غیر از زوجه است و ممکن است جنین حاصل شده از این تلقیح، به رحم زوجه یا خانم دیگری انتقال یابد.
سوال مهم مشاوره حقوقی این است که رابطه توارث بین جنین با کدام یک از افراد اعم از، زوجه، صاحب تخمک، صاحب رحم ایجاد میگردد؟ در این مورد نیز اختلاف نظر وجود دارد.
عده ای ایجاد این رابطه را بین جنین و صاحب رحم که ممکن است زوجه باشد برقرار میدانند به این دلیل که از نظر عرف کسی مادر فرزند است که او را به دنیا آورده باشد و عده ای این رابطه را بین صاحب تخمک با جنین برقرار دانسته و صاحب رحم را مادر رضاعی میدانند و گروهی هر دو را مادر جنین میدانند.
وضعیت توارث در حالت اهدا جنین
فرضی است که زوج و زوجه هیچیک صاحب نطفه نبوده و صرفا ممکن است زوجه صاحب رحم باشد. در این فرض نیز ایجاد رابطه نسبی و توارث با اختلاف نظر مواجه است عده ای صاحب اسپرم را بدون توجه به علم یا جهل او به عمل تلقیح، پدر دانسته و عده ای صرفا در صورت جهل وی را پدر میدانند.
در خصوص مادر نیز عده ای صاحب تخمک و عده ای صاحب رحم را مادر دانسته و عقیده دارند بین آنها رابطه نسب و توارث برقرار میگردد علاوه بر این عده ای معتقدند هم صاحب تخمک و هم صاحب رحم مادر جنین هستند و بین هر ۳ نفر رابطه نسب و به تبع رابطه توارث ایجاد میگردد.این عده برای نظر خود راه حل نیز ارائه نموده اند.
- راه حل اول: هر دو مادر از جنین ارث میبرند یعنی در فرض داشتن اولاد سهم مادر ۶/۱ و در فرض نداشتن اولاد سهم آنها ۳/۱ خواهد بود و جنین نیز مطابق قواعد ارث از هر دو مادر ارث میبرد.
- راه حل دوم: هر یک از مادرها به استقلال ارث میبرند یعنی مجموعا ۳/۲ یا ۳/۱.
همچنین این عده اظهار داشته اند که اگر صاحبان جنین ناشناس باشند در حکم مفقودالاثر هستند.
نتیجه گیری
با بیان مطالب فوق چنین استنباط می گردد که بین گیرندگان نطفه و جنین هیچ رابطه نسبی و توارثی ایجاد نمیگردد و در خصوص ایجاد رابطه بین جنین با صاحبان نطفه تقنینی صورت نگرفته و بین حقوقدانان و فقها اتفاق نظری در این زمینه وجود نداشته و ابهام موجود حل نمی گردد.
با توجه به تعریفی که از نسب شده است باید ایجاد رابطه نسبی و توارث بین جنین و صاحب نطفه اعم از اسپرم و تخمک را محقق دانست و صاحب ر حم که ممکن است زوجه باشد را مادر رضاعی طفل قلمداد کرد.
اما ممکن است هیچگاه طفل مادر و پدری که بین آنها رابطه نسبی برقرار است را نبیند و علی رغم اینکه بین او و ایشان رابطه توارث موجود است امکان ارث بری وجوئد نداشته باشد بنابراین برای حمایت از چنین طفلی بهتر آن است که به موجب قانون برای دریافت کنندگان شروطی تکلیف گردد مانند تملیک بخشی از دارایی به جنین یا تعهد به تملیک در آینده و شروطی از این قبیل.
اگر درباره آثار حقوقی جنین اهدایی و باروری آزمایشگاهی سئوالی دارید می توانید از طریق مشاوره حقوقی تلفنی و یا مشاوره حقوقی آنلاین از مشاورین بنیاد وکلا کمک بگیرید.
متخصصین بخش وکیل آنلاین بنیاد وکلا به صورت شبانه روز آماده خدمت رسانی به شما میباشند.
سلام با احترام، من خانمم باردار نمیشد از تخمک اهدایی استفاده کردم که با اسپرم خودم ترکیب کردم ، الان طفل من از خانم من ارث میبرد؟ مادر بیو لوژیکی یا صاحب تخمک را نمیشناسیم. متشکر