طبق اصول حقوقی و قانون مجازات اسلامی، هنگامی که عمل غیرقانونی یا حتی جرمی اتفاق می‌افتد، همیشه اصل را بر این می‌گذارند که مرتکب آن عمل بدوا بی‌گناه محسوب می‌شود تا زمانی که اتهامات و تخلفات آن شخص به طور کامل اثبات شده و طبق قانون آن اعمال جرم باشند.
یعنی در قوانین آن عمل به عنوان جرم شناسایی شده و برای آن مجازات نیز در نظر گرفته شده باشد. جالب است بدانید که این اصل مشترک در میان کلیه نظام‌های حقوقی دنیا وجود دارد و همه کشورها بر اصل برائت اعتقاد کامل دارند.
در حقیقت تحقق دادرسی عادله نیاز مبرم به رعایت پاره‌ای از تشریفات قانونی دارد و برای اینکه بتوان یک دادرسی را عادلانه تلقی کرد، لازم است تا اصول تضمین‌کننده رعایت حقوق دفاعی متهم از یک طرف و اصول متضمن رعایت حقوق دفاعی شاکی از طرف دیگر همواره در تمام مراحل دادرسی رعایت گردد.
در این مقاله قصد داریم شما را با حکم برائت و شرایط و صدور آن آشنا نماییم و در خصوص تفاوت‌های حکم برائت و قرارهای منع تعقیب توضیحاتی خدمت شما مخاطبین محترم ارائه کنیم.
لازم می‌دانیم در ابتدای مطالب به این مورد اشاره شود، که سامانه حقوقی بنیاد وکلا با بهره‌مندی از کارشناسان و مشاوران حقوقی و وکلای مجرب و متخصص، آماده ارائه خدمات حقوقی در کلیه موضوعات حقوقی و کیفری به صورت مشاوره حقوقی تلفنی، مشاوره آنلاین و یا به صورت حضوری به مخاطبین و متقاضیان عزیز است.
اصل برائت چیست و بیانگر چه موضوعی است؟
برائت در لغت به معنای خلاصی و رها شدن است. همچنین پاک شدن از تهمت و عیب و خلاصی یافتن از قرض نیز معنی شده است. معمولا برائت اشخاص در حقوق با معنای لغوی آن تقریبا منطبق است.
در خصوص اصل برائت در حقوق، اصطلاحاتی مثل فرض بی‌گناهی متهم در حقوق کیفری، اصل برائت کیفری و فرض برائت به کار رفته است.
در حقوق کیفری اصل برائت بیان‌کننده بی‌گناهی تمام متهمان تا هنگام اثبات جرم آن‌ها است و در اصل ۳۷ قانون اساسی و ماده ۴ قانون آیین دادرسی کیفری نیز به اصل برائت کیفری تصریح شده است.
بر اساس اصل برائت، هیچ شخصی مجرم محسوب نخواهد شد مگر اینکه جرم ارتکاب یافته از سوی او، ماورای هرگونه شک و شبهه معقول به اثبات برسد. اصل برائت را باید به عنوان ابزار مصونیت متهم در برابر خطا و اشتباه مقام تعقیب در فرایند کیفری و از جمله تدابیر قانونی برشمرد.
بررسی اصل برائت در قانون اساسی
در اصل ۳۷ قانون اساسی، اصل برائت، در یکی از اساسی‌ترین زمینه‌ها یعنی حقوق کیفری مورد شناسایی قرار گرفته و نتیجه منطقی و قانونی این شناسایی در قانون اساسی ایران، مکلف شدن قانونگذار و الزام او در رعایت کامل این اصل است.
نتیجه منطقی مهم دیگری نیز در مقام تفسیر قوانین ظاهر می‌گردد و چون فرض در این است که قطعا قانونگذار با احترام به اصول اساسی نظام کشور، قوانین را رعایت خواهد کرد، بنابراین در تفسیر قانون نیز نباید از اعمال این اصل دریغ نمود.
اندیشه‌های اندیشمندان حقوقی از اصل برائت، منجر به تدارک و آماده‌سازی اصل دیگری شده است که در تفسیر قوانین کیفری سهم بسیار مهم و در واقع گره‌گشایی دارد.
بدین مضمون که هر شک و تردیدی در وقوع جرم و اعمال مجرمانه، به سود متهم تعبیر شده و جز به حکم یقین، نباید بر مجرمیت متهم حکم صادر کرد، خواه این شک و شبهه ناشی از تعارض دو حکم قانونی یا شرعی باشند یا شک در مصداق قاعده عام اعمال مجرمانه باشد.
بررسی اصل برائت در قانون آیین دادرسی مدنی
در ماده ۱۹۷ قانون آیین دادرسی مدنی در خصوص دعاوی مدنی چنین آمده است:
اصل بر برائت است، بنابراین اگر شخصی مدعی دین یا حقی بر گردن دیگری باشد، باید آن را به اثبات برساند، در غیر این صورت با سوگند خوانده حکم برائت او صادر خواهد شد.
هر چند این عبارت درست است که خواهان دعوا، اگر دلیل و مدرکی نداشته باشد، باز هم قادر خواهد بود از خوانده درخواست سوگند نماید و سرنوشت دعوا را موکول به این احتمال کند که خوانده بر بی‌گناهی خود سوگند یاد می‌کند یا خیر؟
ولی این الزام نتیجه درخواست سوگند خواهد بود و نباید آن را با مفاد اصل برائت اشتباه گرفت، تا حدی که تصور گردد، اتیان سوگند یک قاعده عمومی و الزام‌آور بوده و دادگاه باید امر به آن نماید، خواه مدعی بخواهد یا در مقابل ساکت بماند.
به بیان دیگر باید گفت، برائت خوانده دعوا نتیجه اصل برائت خواهد بود نه نتیجه سوگند او، پس تداخل این دو درست به نظر نمی‌رسد.
اصل برائت در آیین دادرسی کیفری
در ماده ۴ قانون آیین دادرسی کیفری نیز به این امر اشاره شده است که اصل، برائت است و هرگونه اقدام محدود کننده، سالب آزادی و ورود به حریم خصوصی افراد جز به حکم قانون و با رعایت مقررات و تحت نظارت مقام قضایی ممکن نیست و مجاز شمره نخواهد شد و در هر شرایطی این اقدامات نباید به شکلی انجام شود که به حیثیت و کرامت اشخاص آسیب وارد نماید.
اصل برائت در حقوق کیفری در مقابل مسائل حقوقی از حساسیت بسیار بالاتری برخوردار است. زیرا رعایت نشدن عدالت در حقوق کیفری در یک جامعه با شدت بالاتری شرایط آن جامعه را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
در امور کیفری، یک حکم نادرست و نابجا، حیثیت، آزادی و چه بسا جان افراد را مورد تهدید قرار خواهد داد و یک دلیل غیر موجه ممکن است فرد را حتی به پای چوبه دار بفرستد و یا برعکس مجرم خطرناکی را از مجازات برهاند.
شاخه‌های اصل برائت در حقوق
اصل برائت یکی از پایه‌های اصلی حقوق کنونی ایران محسوب می‌شود و اصول دیگری نیز از آن تاثیر پذیرفته و پا گرفته است که هر کدام از آن اصول، ستونی از ساختمان حقوقی کشور ما است.
- اصل اباحه: بر اساس این اصل، جرم شناختن عملی، حکمی استثنایی است و در انحصار قانون خواهد بود. حکم به مجازات باید تفسیر محدود گردد و در هر کجا که در وقوع جرم یا شدت کیفر تردید به میان بیاید، باید قانون را به سود متهم تعبیر نمود و در اعمال مجازات به قدر متقین بسنده نمود.
- اصل صحت قرارداد: این اصل به این معناست که هرگاه در مخالفت عقد با قانون تردید به میان آید یا ادعا بر این باشد که عقد نامشروع یا صوری است باید اصل را بر درستی و صحت قرارداد نهاد و از مدعی بطلان تقاضای دلیل نمود.
- اصل آزادی قراردادها: این اصل نیز چهرهای دیگر از اصل اباحه در مسائل قراردادی است و شاید قبل از هر اصل دیگری در اعمال حقوقی کاربرد تاثیر گذار داشته باشد.
- اصل تسلیط: ماده ۳۰ قانون مدنی در بیان قلمرو و مفهوم اصل تسلیط اعلام می‌دارد، هر مالکی نسبت به مایملک خود حق همه گونه انتفاع و تصرفی را دارد مگر در مواردی که قانون استثناء کرده باشد.
اصل برائت دارای چه آثاری است؟
مهم‌ترین و اولین تاثیر اصل برائت، در تکلیف مقام تعقیب‌کننده دادسرا به ارائه و تحصیل دلیل و اثبات جرم انتسابی به متهم نهفته است.
در یک دعوی کیفری، دادستان را باید مدعی اصلی دانست و بنابراین به موجب قاعده «البینه علی المدعی» مکلف است بزهکاری متهم در مقابل دادگاه به اثبات برساند. پس متهم هیچ تکلیفی بر اثبات بی‌گناهی خود در مقابل دادگاه و دادستان نخواهد داشت.
شیوه به دست آوردن دلیل نیز از جمله آثار مهم اصل برائت تلقی می‌شود. در حقیقت تحصیل دلیل باید با توسل به شیوه‌های درست قانونی و رعایت صحیح اصول اخلاقی و ضوابط حاکم بر ضرورت رعایت کرامت انسانی، تحصیل گردد.
قضات دادگاه‌ها نیز در صورت قانع نشدن وجدان‌شان و وجود شک و تردید نسبت به مجرم بودن متهم، باید نسبت به صدور قرار منع تعقیب یا حکم برائت اقدام نمایند.
یکی دیگر از آثار مهم اصل برائت، تفسیر قوانین به نفع متهم است. این قاعده یک قاعده عام بوده و هم در قلمرو مسائل موضوعی اعمال می‌گردد و هم در قلمرو مسائل حکمی.
منع اجبار متهم به شهادت یا اقرار علیه خود یک از مبانی اساسی حقوق متهم محسوب شده و یکی از آثار مهم اصل برائت به شمار می‌آید، در واقع در جریان یک تعقیب کیفری، مقام تعقیب باید اتهام متهم را به اثبات برساند و نباید شرایطی را برای او فراهم کند که متهم مجبور به اقرار شود و خود را مجرم اعلام نماید.
صدور حکم برائت
حکم برائت متهم هنگامی صادر خواهد شد که ادله و مدارک ارائه شده دال بر مجرم بودن متهم، اقناع‌کننده و کافی نباشد و مقام رسیدگی‌کننده اقدام به صدور حکم برائت متهم خواهد نمود.
البته در این حالت، امکان اعتراض به حکم برائت توسط شاکی در نظر گرفته شده است. حکم برائت به متهم ابلاغ خواهد شد و چنانچه او در طول روند رسیدگی به پرونده، خسارت معنوی و آسیبی دیده باشد (برای مثال به حیثیت او ضربه خورده باشد.) حکم برائت او در روزنامههای کثیرالانتشار منتشر خواهد شد تا اندکی از آبروی رفته فرد متهم جبران گردد.
در یک نتیجه‌گیری کلی باید گفت به موجب اصل برائت، هیچ‌کس مجرم محسوب نخواهد شد مگر اینکه جرم او ماورای هرگونه شبهه و شک معقول اثبات گردد.
اصل برائت را باید به عنوان ابزار مصونیت متهم در برابر خطا و اشتباه مقام تعقیب در فرآیند کیفری و از جمله تدابیر قانونی محسوب کرد و حکم برائت هنگامی صادر می‌گردد که مدارک و ادله ارائه شده مبنی بر مجرم بودن متهم، قانع‌کننده و کافی نباشد.
در این شرایط، امکان اعتراض به حکم برائت برای شاکی در نظر گرفته شده است. حکم برائت پس از صدور به متهم ابلاغ خواهد شد و اگر به او در طول روند رسیدگی به پرونده، آسیب و خسارت مادی یا معنوی وارد شده باشد ممکن است حکم برائت در روزنامههای کثیرالانتشار چاپ گردد.
سامانه حقوقی بنیاد وکلا، این امکان را برای تمام متقاضیان فراهم نموده است که حتی اگر کسانی که قصد ندارند برای پیگیری موضوعات حقوقی خود به وکیل دادگستری مراجعه نمایند، بتوانند به راحتی از طریق خدمات این سامانه حقوقی و در کمترین زمان ممکن در خصوص موضوع شکایت خود، با کمک وکیل آنلاین شکواییه یا دادخواست دریافت کنند.
این شکواییه زیر نظر افراد متخصص و مجرب تنظیم خواهد شد. مطمئنا این کار باعث خواهد شد تا روند آیین دادرسی در مورد موضوع شکایت شما با سرعت بیشتری انجام شود و هیچ‌گاه با رد شکایت روبرو نشوید.
تفاوت قرار منع تعقیب و حکم برائت
بر اساس جرم‌هایی که از ناحیه متهم به وقوع می‌پیوندد، مجازات‌ها و احکام گوناگونی نیز در مراجع قضایی صادر می‌گردد. در صورتی که مجرمیت متهم در دادگاه کیفری ثابت و طی حکم صادر گردد، فرد مجرم شناخته شده و به مجازات مقرر در حکم نیز محکوم خواهد شد.
ولی اگر جرم ثابت نگردد و دادگاه تشخیص دهد که شخص در موضوع اتهامی کاملا بی‌گناه است، در این شرایط می‌بایست نسبت به صدور حکم برائت ایشان اقدام نموده و در صورتی که به هر دلیل در زندان یا بازداشت به سر میبرد، باید فورا آزاد گردد.
یک نمونه از قرارهای نهایی که در تحقیقات ابتدایی توسط بازپرس یا دادیار صادر می‌شود قرار منع تعقیب برای متهم است که معمولا به دست مقامات دادسرا صادر می‌شود.
در واقع بازپرس یا دادیار پس از پایان تحقیقات در خصوص اقدامات و نتایج به دست آمده بررسی‌های لازم را به‌عمل آورده و به حسب مورد، قرار مجرمیت یا موقوفی تعقیب و یا قرار منع تعقیب را صادر می‌کند. در بعضی شرایط مجرم در زمان ارتکاب به جرم دارای شرایط خاصی است، مثلا محجور بوده است.
در چنین شرایطی با نظر دادستان قرار منع تعقیب برای مجرم صادر خواهد شد.
طرح شکایت کیفری در محاکم دادگستری چقدر هزینه دارد؟
هزینه‌های طرح شکایات کیفری آنچنان بالا نیست و متناسب با اوضاع و احوال پرونده و نیاز به کارشناسی و موارد دیگر، هزینه آن کمی متغیر خواهد بود و البته برخی مراجع نیز هزینه‌های متفاوت‌تری از شاکی دریافت خواهند کرد.
برای اطلاع از میزان هزینه‌های دادرسی در مسائل حقوقی، شما می‌توانید به قانون برنامه و بودجه کشور مراجعه نمایید یا در صورت نیاز فوری، با کارشناسان ما ارتباط برقرار نمایید تا شما را در این خصوص راهنمایی نمایند.
طرح و پیگیری شکایات کیفری در محاکم قضایی چقدر زمان میبرد؟
در حال حاضر با عنایت به اوضاع نامناسب اقتصادی در کشور، مکرراً شاهد طرح شکایت‌های کیفری متعدد در مراجع قضایی کشور هستیم، که همه روزه ثبت و مورد پیگیری قرار می‌گیرد و گاهی منجر به صدور حکم مجرمیت یا برائت متهمان خواهد شد.
لذا باید عنوان کرد که تخمین زمان شروع و خاتمه شکایات یا دعاوی حقوقی، متناسب با موضوع شکایت به صورت دقیق قابل پیش‌بینی نیست و انجام کارشناسی‌های متعدد در این مراحل، زمان‌بر شدن آن‌ها را نیز افزایش خواهد داد.
معمولا در مسائل کیفری، حتی متبحرترین وکلای کشور با توجه به پیچیدگی‌های کار قضایی سعی می‌کنند از دادن زمان نهایی پایان کار، خودداری نمایند.
مزایای استفاده از خدمات وکلا و مشاوران دادگستری در اخذ حکم برائت متهم
مشاوران و وکلای دادگستری افراد با تجربه‌ای هستند که در زمینه مسائل حقوقی، دارای بینش، تخصص و آگاهی کاملی بوده و می‌توانند در رسیدگی به تمامی پرونده‌های حقوقی و کیفری،گره‌گشای موکل خود باشند. دیدگاه و نگاه یک وکیل با تجربه به مسائل حقوقی و کیفری بسیار متفاوت است.
تنظیم دادخواست یا حتی شکواییه‌ای که شاید از نظر شما تمام جوانب احتیاطی در آن لحاظ شده باشد، بعد از مطالعه آن توسط یک وکیل یا مشاور حاذق در امور حقوقی یا کیفری، بعضاً ممکن است دستخوش تغییرات بنیادین گردد. بنابراین کسب مشاوره و یا تنظیم شکایت خود را حتما به یک وکیل متخصص واگذار نمایید.
از مهم‌ترین مزایای استفاده از وکلا و مشاوره حقوقی سامانه بنیاد وکلا: صرفه‌جویی در وقت و هزینه، رسیدن به نتیجه دلخواه و مطلوب در کمترین زمان ممکن، رهایی از رفت‌وآمدهای متوالی، وقت‌گیر، چالش برانگیز و استرس‌زا به دادگاه، تامین و حفظ حق و حقوق موکل در پروسه رسیدگی به دعاوی مربوطه خواهد بود.
همچنین وکلای دادگستری قادرند در مورد کم و کیف و نحوه تنظیم دادخواست یا لایحه دفاعیه، متقاضیان را راهنمایی کنند و می‌توانند بررسی نمایند که آیا ادله و مدارک کافی برای دفاع از دعوی، از سوی شما ارائه شده است یا خیر؟
علاوه بر آن وکلای مجرب و متخصص قادرند نتیجه احتمالی دعوا شما را تا حدی پیش‌بینی نمایند و در روند رسیدگی و تسریع آن، نقش موثر و مثبتی ایفا کنند.
ارائه خدمات تخصصی حقوقی و پشتیبانی توسط سامانه حقوقی بنیاد وکلا
عمده مشکلات پیش آمده در تمام مراجع حقوقی و یا کیفری و عدم موفقیت در طرح دعوا، کم‌‌توجهی به مقررات و اصول درست تنظیم دادخواست و شکایت و عدم پیگیری موثر و به موقع پرونده است که در این خصوص یا هر مورد مشابه باید از تخصص افراد متخصص و با تجربه بهره گرفت.
اگر در زمینه تنظیم شکایت تخصصی در هر زمینه‌ای نیاز به مشاوره حقوقی دارید یا قصد دارید تهیه و تنظیم دادخواست را بر عهده کارشناسان و وکلای متخصص قرار دهید، بهترین امکان برای شما استفاده از خدمات بسیار متنوع سامانه حقوقی بنیاد وکلا خواهد بود.
متاسفانه بیشتر افراد جامعه ما که با مشکل حقوقی مواجه می‌شوند، در بدو امر برای رفع معضل خود به وکیل دادگستری مراجعه نکرده و همین امر تبعات جبران‌ناپذیری را برایشان به همراه خواهد داشت.
اخذ وکیل یا استفاده از خدمات مشاورین در مسائل ذکر شده می‌تواند کمک شایان توجهی به طرفین دعوی نماید.
اما اگر به علل مختلفی امکان دسترسی شما به وکیل دادگستری وجود نداشته باشد، در این شرایط استفاده از خدمات مشاوره حقوقی می‌تواند گزینه مناسبی برای شما باشد و مطمئنا گره‌گشای مشکلات شما خواهد شد.
مشاوره حقوقی از جهات مختلفی می‌تواند مزیت‌های بسیار زیادی برایتان داشته باشد که در کمترین حالت، اطلاعات حقوقی شما را در خصوص مورد مربوطه افزایش خواهد داد.
سامانه حقوقی و قضایی بنیاد وکلا، با بهره‌مندی از کارشناسان و مشاوران حقوقی و وکلای مجرب و متخصص، آماده خدمات رسانی در کلیه امور حقوقی، کیفری، خانواده، اختلافات حوزه کار و روابط کارگر و کارفرما و سایر مسائل حقوقی است.
لازم بذکر است که این سامانه حقوقی، علاوه بر ارائه مشاوره حقوقی تخصصی، در زمینه تهیه و تنظیم انواع اوراق قضایی مثل شکواییه، دادخواست، لایحه دفاعیه، اظهارنامه و مانند آن نیز خدمات رسانی می‌نماید.
در هر صورت اگر به مشاوره حقوقی نیاز پیدا کردید و یا قصد تنظیم قرارداد کاری، شکوائیه، دادخواست، و سایر اوراق قضایی را داشتید، قبل از هر اقدام حقوقی به سامانه حقوقی بنیاد وکلا مراجعه کنید و از خدمات متنوع این سامانه بهره‌مند شوید.
سوالات متداول
اصل برائت به چه معناست؟
بر اساس اصل برائت، هیچ شخصی مجرم محسوب نخواهد شد مگر اینکه جرم ارتکاب یافته از سوی او، ماورای هرگونه شک و شبهه معقول به اثبات برسد.
اصل برائت را باید به عنوان ابزار مصونیت متهم در برابر خطا و اشتباه مقام تعقیب در فرایند کیفری و از جمله تدابیر قانونی برشمرد.
حکم برائت به چه معنایی است و چگونه صادر می‌شود؟
حکم برائت متهم هنگامی صادر خواهد شد که ادله و مدارک ارائه شده دال بر مجرم بودن متهم، قانع‌کننده و کافی نباشد و مقام رسیدگی‌کننده اقدام به صدور حکم برائت متهم خواهد نمود.
البته در این حالت، امکان اعتراض به حکم برائت توسط شاکی در نظر گرفته شده است.
فرق قرار منع تعقیب و حکم برائت در چیست؟
در صورتی که مجرمیت متهم در دادگاه کیفری ثابت گردد، فرد مجرم شناخته شده و به مجازات مقرر در حکم نیز محکوم خواهد شد.
ولی اگر جرم ثابت نگردد و دادگاه تشخیص دهد که شخص در موضوع اتهامی کاملا بی‌گناه است، در این شرایط می‌بایست نسبت به صدور حکم برائت ایشان اقدام نماید. ولی قرار منع تعقیب توسط بازپرس در مرحله دادسرا به دلیل جرم نبودن عمل ارتکابی صادر می‌گردد.
اباحه به عنوان یکی از زیرشاخه‌های اصل برائت به چه معناست؟
بر اساس این اصل، جرم شناختن عملی، حکمی استثنایی است و در انحصار قانون خواهد بود.
حکم به مجازات باید تفسیر محدود گردد و در هر کجا که در وقوع جرم یا شدت کیفر تردید به میان بیاید، باید قانون را به سود متهم تعبیر نمود و در اعمال مجازات به قدر متقین بسنده نمود.
اصل برائت چه تاثیری بر دادرسی و نهایتا صدور حکم برائت می‌گذارد؟
اولین تاثیر اصل برائت، در تکلیف بازپرس به تحصیل دلیل و اثبات جرم انتسابی به متهم است. شیوه به دست آوردن دلیل نیز از اهمیت بالایی برخوردار است و قضات در صورت وجود شک و تردید نسبت به مجرم بودن متهم، باید نسبت به صدور قرار منع تعقیب یا حکم برائت اقدام نمایند.
تفسیر قوانین به نفع متهم و منع اجبار متهم به شهادت یا اقرار علیه خود نیز از عوامل تاثیرگذار بر صدور حکم برائت خواهد بود.
