هر فعل مجرمانه ای مستوجب مجازات است؛ در مورد جرم قتل عمد نیز مرتکب یا قاتل به موجب قانون مجازات اسلامی به مجازات قصاص نفس یا اعدام محکوم می شود.
یکی از مواردی که قصاص را منتفی می‌کند اعلام گذشت اولیای دم از اجرای حکم قصاص است که این امر ممکن است با گرفتن غرامت به میزان دیه یا به مصالحه کمتر یا بیشتر از دیه باشد یا عفو مجرم بدون گرفتن دیه و به‌صورت مجانی صورت بگیرد.
هنگامی که قتلی رخ می‌دهد، بستگان مقتول در پی قصاص قاتل و گرفتن تاوان خون عزیز خود برمی آیند.
قصاص حق است، اما ممکن است برخی از اولیای دم به دلایل متفاوت خواه نیاز مالی، خواه نیکوکاری و بخشش قاتل از قصاص گذشت و جان انسان دیگری را حفظ کنند.
در این مقاله به بررسی اینکه گذشت از قصاص و گذشت مشروط و گذشت اولیا دم محجور از قصاص می پردازیم.
گذشت قصاص
اولیا دم یا ولی دم همان ورثه مقتول هستند، به عبارت دیگر همان کسانی که در فوت مقتول از او ارث می برند که که قانون زن و شوهر را اگرچه از هم ارث می برند، از داشتن حق قصاص استثنا کرده است.
به عنوان مثال اگر مردی به قتل برسد و دارای پدر و مادر و فرزند و همسر باشد همه وراث او اعم از پدر و مادر و فرزند حق قصاص دارند جز همسر مقتول؛ ولی اگر اولیا دم مقتول از قصاص بگذرند و از مرتکب دیه بگیرند همسر از دیه مقتول ارث می برد.
اما کسانی که صاحب حق قصاص هستند یا اولیا دم می باشند، می توانند در هر مرحله از مراحل رسیدگی به پرونده و یا حتی اجرای حکم با مرتکب یا قاتل مصالحه نمایند.
این مصالحه یا توافق می تواند به طور مجانی باشد یا در برابر حق یا مالی از مرتکب گذشت نمایند که البته در صورتی که اولیای دم قصد گذشت داشته باشند باید برای بخشیدن مرتکب همگی موافق باشند.
گذشت یا مصالحه از قصاص قبل از صدور حکم و یا بعد از اینکه حکم از مرجع قضایی صادر شده است باعث از بین رفتن قصاص می شود.
لازم به ذکر است که بر طبق ماده ۳۶۴ قانون مجازات اسلامی رجوع از گذشت پذیرفته نیست؛ بر همین اساس اگر اولیا دم از قصاص مرتکب گذشت کنند و قصاص ساقط بشود نمی توانند بعد از آن دوباره از گذشت خود رجوع کنند.
گذشت مشروط از قصاص
گذشت از قصاص همیشه به صورت مجانی نمی باشد بلکه گاهی گذشت از قصاص به صورت مشروط است و اولیا دم در برابر مال یا حقی گذشت می کنند.
در این صورت تا زمانی که شرطی که قرار داده اند حاصل نشود یعنی مرتکب آن شرط را به هر دلیل انجام ندهد حق قصاص برای صاحبان حق قصاص باقی می ماند.
به عبارت دیگر اگر مرتکب یا قاتل به شرط خود عمل نکند اولیای دم یا صاحبان حق قصاص می توانند مجرم را قصاص نمایند و حق قصاص آنها با انجام نشدن شرط آن ها قابل اعمال است.
برای مثال اگر مرتکب مالی که اولیا دم در مقابل گذشت خود می خواهند پرداخت و تادیه نکند حق قصاص برایشان باقی می ماند.
در قانون مجازات اسلامی نیز اینگونه بیان شده است که اگر مرتکب حاضر و قادر به انجام دادن تعهد یا فراهم کردن وجهی که با آن مصالحه صورت گرفته نباشد، اولیا دم می توانند پرونده را برای بررسی به دادگاه ارجاع دهند تا حکم قصاص انجام شود.
گذشت اولیای دم محجور از قصاص
همانطور که گفتیم اولیای دم محجور یعنی ورثه مقتول جز همسر او می باشد اما در قانون حالتی پیش بینی شده است که یکی از اولیای دم یا برخی از آنها محجور باشد که در این صورت حق قصاص چگونه اعمال می شود؟
برای پاسخ به این سوال ابتدا باید دانست اولیا دم محجور به چه کسانی گفته می شود.
اولیا دم محجور یا ولی دم همان ورثه مقتول است که به لحاظ قانونی نمی تواند امور خود را به طور مستقل و بدون دخالت دیگری اداره کند که در قانون اشخاص محجور به افراد مجنون و صغیر و سفیه تقسیم می شوند.
به عبارت دیگر هرکس که از مقتول ارث می برد جز اولیا دم محسوب می گردد، بجز زوج و زوجه، می توانند قصاص مرتکب را از مقام قضایی بخواهند اما اگر مجنی علیه یا همه اولیای دم و یا بعضی از صاحبان حق قصاص محجور( صغیر، مجنون ) باشند ولی آنان با رعایت مصلحتشان حق قصاص یا گذشت دارند و یا ولی آنان می تواند تا زمان بلوغ صغیر یا افاقه ( سلامت ) مجنون منتظر بمانند تا در سن بلوغ یا افاقه تصمیم لازم را اتخاذ نمایند.
لازم به ذکر است که اگر اولیای دم برخی عاقل و بالغ باشند، می توانند مرتکب را قصاص کنند.
