در جامعه بشری هر روزه تعدادی از انسان ها دار فانی را وداع میگویند و اغلب موجب ناراحتی وپریشان حالتی افراد دور و نزدیک خود می گردند.
بعد از اینکه افراد فوت می کنند رابطه آنها با اموالشان قطع می شود و به طور قهری و غیر ارادی اموال و ماترک متوفی به ورثه تعلق میگیرد.
ورثه به چه کسانی گفته می شود؟
ورثه به خویشاوندان دور و نزدیکی گفته میشود که طبق تقسیم بندی قانون در طبقات مختلف اند و به هنگام مرگ فرد از او ارث می برندکه میزان سهم الارث آنها اصولا با توجه به قرابتشان با متوفی مشخص می شود.
ارث به چه کسانی تعلق میگیرد؟
برای رسیدن به این موضوع، اولا باید طبقه را در ارث روشن کرد. منظور از طبقه، کسانی هستند که باعث می‌شوند که طبقه دیگر ارث نبرد.
هر کسی که به متوفی نزدیکتر است طبقه بالاتر است.
طبقاتی که ناشی از ارث هستند سه طبقه هستند:
در طبقات ارث، هر طبقه‌ای مانع ارث بردن طبقه دیگر میشود، با این قید که طبقات اول، دوم و سوم که نسبی هستند هرگز نمی‌توانند مانع و حاجب زوج و زوجه بشوند.
یکی دیگر از موضوعاتی که پس از فوت فرد ایجاد می شود، مسئله اخذ گواهی انحصار وراثت می باشد.
هر گاه فردی از دنیا برود، باید تکلیف اموال و دارایی ها و البته سهم الارث ورثه مشخص شود.
برای این موضوع ورثه باید جهت دریافت گواهی انحصار وراثت که تکلیف میراث متوفی را مشخص می کند، اقدام کنند.
اگر گواهی انحصار وراثت توسط وکیل پایه یک دادگستری اخذ شود، بهتر است و سریعتر و نتیجه مطلوب تری در بر خواهد داشت.
طبقات ارث
اگر کسی فوت کند و پدر و مادرش زنده باشند و نوه‌اش هم زنده باشد به نوه‌اش هم ارث می‌رسد اما زمانی که یک فردی فوت کند و یک فرزند و یک نوه دارد که این نوه از فرزند فوت شده‌اش باشد، به این نوه ارث نمی‌رسد.
ارث به نوه و نتیجه زمانی می‌رسد که درجات بالایی در قید حیات نباشند.
برای تعیین اندازه قرابت شخص با خویشاوندان نسبی او باید ضابطه ای وجود داشته باشد تا با در نظر گرفتن آن بتوان مشخص کرد که کدام یک از خویشان نسبی به شخص نزدیکتر و کدام یک دورترند.
تعیین اندازه قرابت با دو ضابطه انجام می شود، یکی ضابطه درجاتی و دیگری ضابطه طبقاتی و درجاتی
ضابطه درجاتی
در ضابطه درجاتی اندازه نزدیکی نسبی شخص با خویشاوندانش به وسیله درجه مشخص می شود و هر زایش یا نسل، معرف یک درجه است و تعداد درجات قرابت شخص با شخص دیگر از تعداد زایش ها یا نسل هایی که آن دو را به هم متصل میکند، مشخص می گردد.
مثلا پدر و فرزند یا مادر و فرزند خویشاوند درجه یک هم هستند که پدر یا مادر خویشاوندان طولی صعودی فرزند و فرزند خویشاوند طولی نزولی هر یک از آن دو محسوب می شود.
همچنین هر یک از پدربزرگ یا مادربزرگ با نوه خود خویشاوندی درجه دو دارد زیرا فرزند نسل نخست و نوه نسل دوم است.
برای تعیین درجه خویشاوندی اقربای در خط اطراف نیز باید شمارش نسل ها را از یکی از خویشاوندانی که تعیین قرابت او با خویشاوند دیگر مورد نظر است، شروع کرد و تا شخصی که خویشاوندان عرضی از او تولد یافته اند و جامع نسب نامیده می شود، رسید و سپس از او به سمت خویشاوند دیگر نزول کرد.
البته این ضابطه در قانون مدنی ایران مورد استفاده قرار نگرفته و ضابطه طبقاتی و درجاتی برای تعیین اندازه نزدیکی دو خویشاوند نسبی برگزیده شده است.
ضابطه درجاتی و طبقاتی
در این ضابطه ابتدا خویشاوندان نسبی به سه طبقه تقسیم می شوند و سپس نزدیکی خویشاوندان داخل در هر طبقه با درجات مختلف مشخص می گردد.
با در نظر گرفتن ماده ۸۶۲ قانون مدنی و مقررت مربوط دیگر طبقات سه گانه خویشاوندان نسبی به شرح زیر مشخص شده است.
قانون مدنی در ماده ۸۶۲ طبقات ارث را بدین گونه تعریف کرده است:
- طبقه اول: پدر و مادر، اولاد و اولاد اولاد (نوه)
- درجه اول: پدر و مادر و اولاد متوفی میزان سهم الارث اولاد
اگر فرزند متوفی دختر باشد:
اگر دختر فرزند منحصر باشد به همراه پدر و مادر متوفی، نصف ترکه را خواهد برد و مابقی با توجه به میزان سهم الارث پدر یا مادر متوفی بین آنها تقسیم می شود.
اگر متوفی دو دختر یا بیش از دو دختر داشته باشد و فرزند پسری هم نداشته باشد دختران دو ثلث ترکه را به ارث می برند و مابقی با توجه به میزان سهم الارث هر یک در آن طبقه بینشان تقسیم می شود.
اگر فرزند متوفی پسر باشد:
چنانچه پسر منحصر یا متعدد باشد به همراه پدر و مادر متوفی چون همگی در طبق اول قرار دارند ارث می برند، به این صورت که سهم الارث پدر و مادر متوفی یک ثلث ترکه خواهد بود و مابقی به قرابت به فرزند یا فرزندان پسر می رسد که به تساوی بین خودشان تقسیم می کنند.
چنانچه وراث متوفی در طبقه یک فقط پسر یا پسران او باشند و در طبقه اول وارث دیگری نداشته باشد، تمام ترکه به پسر یا پسران می رسد و بین آنها به تساوی تقسیم می گردد.
در صورتی که متوفی هم فرزند دختر و هم فرزند پسر به همراه پدر و مادر در طبقه اول داشته باشد، سهم الارث پدر و مادر به دلیل وجود فرزندان یک سوم ترکه خواهد بود و مابقی بین فرزندان دختر و پسر متوفی تقسیم می شود، به این صورت که فرزندان پسر وی دو برابر فرزندان دخترش ارث خواهند برد.
درجه دوم: اولاد اولاد (نوه ها)
درجه سوم: اولاد اولاد اولاد (نبیره ها)
اگر پدر بزرگ و مادربزرگ تنها وراث متوفی باشند تمام ترکه را به ارث می برند.
اگر اجداد(پدربزرگها) و جدات(مادربزرگها)متعدد باشند در صوری که ابی باشند ذکور دو برابر اناث می برند و اگر همه امی باشند بین آنها مساوی تقسیم می گردد.
اگر جد یا جده ابی و جد یا جده امی باهم باشند ثلث ترکه به جد یا جده امی می رسد و در صورت تعدد اجداد امی آن ثلث بین آنها بالسویه تقسیم می شود و دوثلث دیگر به جد یا جده ابی می رسد و در صورت تعدد، حصه ذکور از آن دو ثلث دو برابر حصه اناث خواهد بود.
هرگاه میت اجداد و کلاله (خواهر و برادر) با هم داشته باشد دو ثلث ترکه به وراثی می رسد که از طرف پدر قرابت دارند و در تقسیم آن حصه ذکور دو برابر اناث خواهد بود و یک ثلث به وراثی می رسد که از طرف مادر قرابت دارند و بین خود بالسویه تقسیم می نمایند، لیکن اگر خویش مادری فقط یک برادر یا خواهر امی باشد فقط سدس ترکه به او تعلق خواهد گرفت.
- طبقه دوم: اجداد (پدر ومادر بزرگ) و برادر و خواهر و اولاد آنها
- درجه اول: جد (پدر پدر و پدر مادر) و جده (مادر پدر و مادر مادر) و برادر و خواهر
- درجه دوم: پدر جد و مادر جد و پدر جده و مادر جده و فرزندان برادر و خواهر
زن و شوهر در کنار سایر وراث، ارث می‌برند و هیچ یک از وراث نمی‌تواند مانع ارث بردن آنها شود.
پدر، مادر، پسر، دختر، زوج و زوجه، حاجب از ارث ندارند؛ یعنی ممکن است سهم ارث آنها کمتر شود، اما محروم از ارث نمی‌شوند.
میزان سهم الارث اولاد
اگر فرزند متوفی دختر باشد:
اگر دختر فرزند منحصر باشد به همراه پدر و مادر متوفی، نصف ترکه را خواهد برد و مابقی با توجه به میزان سهم الارث پدر یا مادر متوفی بین آنها تقسیم می شود.
اگر متوفی دو دختر یا بیش از دو دختر داشته باشد و فرزند پسری هم نداشته باشد دختران دو ثلث ترکه را به ارث می برند و مابقی با توجه به میزان سهم الارث هر یک در آن طبقه بینشان تقسیم می شود.
اگر وراث متوفی فقط دختر یا دختران باشد بدون وجود وارثی در طبقه اول مثل پدر و مادر، تمام ترکه به دختر یا دختران می رسد.
از کل ماترک ابتدا هزینه کفن و دفن و سپس بدهی‌های متوفی کسر شده و مابقی ماترک (در صورت وجود وصیت نامه تا یک سوم اموال طبق وصیت عمل میشود)، در غیر اینصورت طبق قانون به نسبت سهم الارث بین وراث تقسیم میشود.
- طبقه سوم: عمات (عمه) و عمام (عمو) و اخوان (دایی) وخالات (خاله) و اولاد آنها
- درجه اول: عمو و عمه و خاله و دایی درجه (درجه اول) و اولاد آنها (درجه دوم)
- درجه دوم: عمو و عمه و خاله و دایی پدر و مادر (درجه اول) و فرزندان آنها (درجه دوم)
شایان ذکر است وراث طبقه بعد وقتی ارث می برند که از وارثین طبقه قبل کسی نباشد (قانون مدنی ماده ۸۶۳).
زن و شوهر در کنار سایر وراث، ارث می‌برند و هیچ یک از وراث نمی‌تواند مانع ارث بردن آنها شود.
پدر، مادر، پسر، دختر، زوج و زوجه، حاجب از ارث ندارند یعنی ممکن است سهم ارث آنها کمتر شود اما محروم از ارث نمی‌شوند.
از کل ماترک ابتدا هزینه کفن و دفن و سپس بدهی‌های متوفی کسر شده و مابقی ماترک (در صورت وجود وصیت نامه تا یک سوم اموال طبق وصیت عمل میشود)، در غیر اینصورت طبق قانون به نسبت سهم الارث بین وراث تقسیم میشود.
سهم‌الارث وارثان چه میزان است؟
برای این که ورثه بتوانند سهم الارث خود را دریافت نمایند هر کدام از وراث باید به نسبت سهم الارث خود مالیات بر ارث پرداخت نمایند.
- سهم الارث زوجه یک هشتم از قیمت عرصه و اعیان
- سهم الارث پدر (به علت وجود فرزند برای متوفی) یک ششم
- سهم الارث پسر‌ها و دختر به نسبت دو به یک می‌باشد (پسر دو برابر دختر)
سهام معینه که فرض نامیده میشود عبارت است از:
- نصف (۱/۲)
- ربع (۱/۴)
- ثمن (۱/۸)
- دوثلث (۲/۳)
- ثلث (۱/۳)
- سدس ترکه (۱/۶)
نحوه محاسبه ارث
- سهم ارث زوجه: ۱/۸ اگر متوفی فرزند داشته باشد_ ۱/۴ اگر متوفی فرزند نداشته باشد.
- سهم ارث زوج: ۱/۴ اگر متوفی فرزند داشته باشد_۱/۲ اگر متوفی فرزند نداشته باشد.
- سهم ارث مادر: ۱/۶ اگر متوفی فرزند یا خواهر و برادر داشته باشد_ ۱/۳ اگر متوفی فرزند و خواهر و برادر نداشته باشد.
- سهم ارث پدر: ۱/۶ اگر متوفی فرزند داشته باشد.
- سهم ارث دختر: (در صورتی که متوفی پسر نداشته باشد) : ۱/۲ (نصف) واحد (یک دختر) _ ۲/۳ متعدد
- سهم ارث خواهر: (مشترک از پدر و مادر یا مشترک از پدر، درصورتیکه برادر یا اجداد پدری نباشد): ۱/۲ واحد (یک خواهر)_۲/۳ متعدد
- سهم ارث برادر و خواهر: (مشترک از مادر درصورتی که متوفی اجداد مادری نداشته باشد): ۱/۶ واحد_ ۱/۳ متعدد
نکته دیگر این است که ایرانیانی که خارج از ایران زندگی می کنند واقامت دارند قانون حاکم بر ارث آنان قانون ایران است نه دولت متبوع خارجی و ماده ۹۶۷ قانون مدنی بدین گونه بیان نموده:
ترکه منقول یا غیر منقول اتباع خارجه که در ایران واقع است، فقط از حیث قوانین اصلیه از قبیل قوانین مربوط به تعیین وراث، مقدار سهم الارث آنها و تشخیص قسمتی که متوفی می توانسته است به موجب وصیت تملک نماید، تابع قانون دولت متبوع متوفی خواهد بود.
نکته دیگر این است که قانون حاکم ارث برای ایرانیان غیر شیعه تابع مذهب آنان است و همچنین برای اقلیت های دینی مسیحی، زرتشتی و کلیمی هم طبق دین آیین ارث تقسیم می شود.
