یکی از مباحث مهم در قانون آیین دادرسی تعیین صلاحیت مراجع قضایی است وقتی که جرمی ارتکاب یافت باید از بین کلیه دادگاه‌های کیفری تعیین کرد که کدام یک صلاحیت قضاوت رفتار مرتکب را دارد.
منظور از صلاحیت در اصطلاح حقوقی توانایی و الزامی است که مراجع قضایی در رسیدگی به دعاوی به موجب قانون دارند و در تعریف دیگر صلاحیت کیفری عبارت از شایستگی و اختیاری می‌باشد که به موجب قانون برای مرجع رسیدگی به امور کیفری واگذار شده است.
قانون گذار بر مبنای نوع جرم، اهمیت جرم ارتکابی، محل وقوع جرم، موقعیت شغلی و اجتماعی بزهکار و نیز با در نظر گرفتن سن وی دادگاه صالح را تعیین می‌کند.
به موجب ماده ۲۹۴ قانون آیین دادرسی کیفری دادگاه‌های کیفری به دادگاه کیفری یک، دادگاه کیفری دو، دادگاه انقلاب، دادگاه اطفال و نوجوانان و دادگاه نظامی تقسیم می‌شوند.
در این نوشتار قصد داریم به بررسی صلاحیت و شیوه کار دادگاه اطفال و نوجوانان بپردازیم.
به دلیل حساسیت خاص دوران کودکی و نوجوانی و به جهت اینکه شخصیت افراد در این دوران شکل می‌گیرد، لذا در صورت ارتکاب جرم از سوی اطفال و نوجوانان باید شیوه دادرسی آن‌ها متفاوت از شیوه دادرسی بزرگسالان باشد.
بنابراین لازم است پلیس و قضاتی که با اطفال و نوجوانان سر و کار دارند از طریق ایجاد دوره‌های آموزشی با علوم مختلفی از قبیل: روان شناسی کودک، مددکاری اجتماعی و جرم شناسی آشنایی کاملی داشته باشند.
همچنین دادرسی باید کاملا غیر علنی و با حفظ حریم اطفال انجام گیرد. تشکیل پرونده شخصیت که حاوی اظهار نظر متخصصان مختلف علوم پزشکی، روان شناسی، مددکاری اجتماعی و جرم شناسی است، در کنار پرونده کیفری به منظور اتخاذ واکنش مناسب با شخیصت طفل یا نوجوان ضرورت دارد.
همان طور که ملاحظه فرمودید برخورد با اطفال بزهکار به منظور بازسازگاری آن‌ها برای بازگشت دوباره به جامعه مستلزم دادرسی ویژه‌ای است.
منظور از دادرسی ویژه مجموعه قواعد منسجمی است که در زمینه کشف جرم، تعقیب، تحقیقات مقدمات و نحوه دادرسی باید از بدو تماس کودک و نوجوان با مقامات انتظامی و قضایی به لحاظ ارتکاب اعمال مغایر با قانون تا خاتمه رسیدگی به اتهام او رعایت گردد؛ به همین منظور دادگاه اطفال و نوجوانان به جهت رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان در سیستم قضایی ایران تاسیس شده است.
دادگاه اطفال و نوجوانان صلاحیت رسیدگی به جرائم دو دسته از افراد را دارد:
- اطفال
منظور از طفل کسی است که به حد بلوغ شرعی نرسیده است.
همان طور که می‌دانید سن بلوغ در پسر پانزده سال تمام قمری و در دختر نه سال تمام قمری است.
- اشخاص کمتر از ۱۸ سال تمام شمسی (نوجوانان)
بنابراین اصل بر این است که رسیدگی به کلیه جرایم اطفال و افراد کمتر از ۱۸ سال تمام شمسی در صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان می‌باشد؛ ولی اصل مذکور یک استثنا به شرح ذیل دارد.
اگر افراد بالغ زیر ۱۸ سال مرتکب یکی از جرایم مشمول صلاحیت دادگاه کیفری یک یا دادگاه انقلاب شوند به جرایم آنان در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان رسیدگی می‌شود و متهم از کلیه امکاناتی که در دادگاه اطفال و نوجوانان اعمال می‌شود بهره‌مند خواهد شد.
لازم به ذکر است که هرگاه در حین رسیدگی سن متهم از ۱۸ سال تمام تجاوز نماید رسیدگی به اتهام وی مطابق قانون در دادگاه اطفال و نوجوانان ادامه می‌یابد.
چنانچه قبل از شروع به رسیدگی سن متهم از ۱۸ سال تمام تجاوز کند، رسیدگی به اتهام وی حسب مورد در دادگاه کیفری صالح صورت می‌گیرد.
در این صورت متهم از کلیه امتیازاتی که در دادگاه اطفال و نوجوانان اعمال می‌شود بهره مند می‌گردد، بنابراین ملاک رسیدگی در دادگاه اطفال و نوجوانان این است که سن فرد مذکور از زمان ارتکاب جرم تا قبل از شروع به رسیدگی در دادگاه از ۱۸ سال تجاوز نکند.
تشکیلات دادگاه اطفال و نوجوانان
دادگاه اطفال و نوجوانان در حوزه قضایی شهرستان یا مرکز استان تشکیل می‌شود که ریاست آن در شهرستان‌های غیر از مرکز استان با رئیس دادگستری و در شهرستان‌های مرکز استان با رئیس کل دادگاه‌های شهرستان مرکز استان می‌باشد.
قضات دادگاه اطفال و دادسرای نوجوانان
قضات دادگاه و دادسرای اطفال و نوجوانان توسط رئیس قوه قضاییه و از بین قضاتی که حداقل پنج سال سابقه خدمت قضایی دارند با رعایت سن و تاهل و ترجیحا داشتن فرزند انتخاب می‌شوند.
مشاوران دادگاه اطفال و نوجوانان
در دادگاه اطفال و نوجوانان حضور مشاور الزامی است رئیس کل دادگستری استان، در راستای اقدامات تربیتی و حمایتی از اطفال برای هر شعبه از دادگاه اطفال حداقل چهار نفر مرد و زن را از بین متخصصان علوم تربیتی، روان‌شناسی، جرم شناسی، مددکاری اجتماعی، دانشگاهیان و فرهنگیان آشنا به مسائل روان‌شناختی و تربیتی کودکان و نوجوانان، اعم از شاغل یا بازنشسته، به مدت دو سال (انتخاب مجدد آنان بلامانع است) به عنوان مشاور دادگاه انتخاب می‌کند.
در کنار دادگاه اطفال و نوجوانان و در محل تشکیل آن شعبه‌ای از دادسرای عمومی و انقلاب به سرپرستی یکی از معاونان دادستان و در صورت لزوم یک یا چند دادیار و بازپرس دایر می‌گردد تا تحقیقات مقدماتی جرائم اطفال و نوجوانان را انجام دهد.
لازم به ذکر است که انتشار جریان رسیدگی دادگاه و دادسرای اطفال و نوجوانان، افشای هویت و مشخصات متهم به وسیله مطبوعات یا سایر رسانه‌های عمومی یا به هر روش دیگری ممنوع می‌باشد و متخلفین مورد پیگرد قانونی قرار می‌گیرند.
ترتیب رسیدگی در دادگاه اطفال و نوجوانان
دادگاه اطفال و نوجوانان وقت جلسه رسیدگی را تعیین و به والدین، اولیاء یا سرپرست قانونی طفل یا نوجوان، وکیل وی و دادستان و شاکی ابلاغ می‌کند.
توجه به این نکته ضروری است که هرگاه در موقع رسیدگی سن متهم ۱۸ سال و یا بیشتر باشد، وقت دادرسی فقط به متهم یا وکیل او ابلاغ می‌گردد.
لازم به ذکر است که هرگاه مصلحت طفل اقتضاء کند ممکن است تمام یا قسمتی از دادرسی در غیاب او به عمل آید.
موارد الزامی حضور وکیل در دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان
در جرائم زیر دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان به، ولی یا سرپرست قانونی متهم ابلاغ می‌کند که برای او وکیل تعیین کند در صورت عدم تعیین وکیل یا عدم حضور وکیل تعیین شده بدون عذر موجه مرجع قضایی برای متهم وکیل تعیین می‌کند:
- جرائم با مجازات سلب حیات
- جرائم با مجازات حبس ابد
- جرائم با مجازات قطع عضو
- جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان نصف دیه کامل یا بیشتر از آن
- جرائم تعزیری درجه ۱ تا ۶
- جرائم اعم از عمدی و غیر عمدی مستلزم پرداخت دیه یا ارش بیش از خمس دیه کامل
جرائم تعزیری درجه ۱ تا ۶ جرائمی هستند که مجازات‌های آن به شرح ذیل می‌باشد:
- درجه ۱:
- حبس بیش از بیست و پنج سال
- جزای نقدی بیش از یک میلیارد (۱.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
- مصادره کل اموال
- انحلال شخص حقوقی
- درجه ۲:
- حبس بیش از پانزده تا بیست و پنج سال
- جزای نقدی بیش از پانصد و پنجاه میلیون (۵۵۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا یک میلیارد (۱.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
- درجه ۳:
- حبس بیش از ده تا پانزده سال
- جزای نقدی بیش از سیصد و شصت میلیون (۳۶۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا پانصد وپنجاه میلیون (۵۵۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
- درجه ۴:
- حبس بیش از پنج تا ده سال
- جزای نقدی بیش از یکصد و هشتاد میلیون (۱۸۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا سیصد و شصت میلیون (۳۶۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
- انفصال دائم از خدمات دولتی و عمومی
- درجه ۵:
- حبس بیش از دو تا پنج سال
- جزای نقدی بیش از هشتاد میلیون (۸۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا یکصد و هشتاد میلیون (۱۸۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
- محرومیت از حقوق اجتماعی بیش از پنج تا پانزده سال
- ممنوعیت دائم از یک یا چند فعالیت شغلی یا اجتماعی برای اشخاص حقوقی
- ممنوعیت دائم از دعوت عمومی برای افزایش سرمایه برای اشخاص حقوقی
- درجه ۶:
- حبس بیش از شش ماه تا دو سال
- جزای نقدی بیش از بیست میلیون (۲۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا هشتاد میلیون (۸۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
- شلاق از سی و یک تا هفتاد و چهار ضربه و تا نود و نه ضربه در جرائم منافی عفت
- محرومیت از حقوق اجتماعی بیش از شش ماه تا پنج سال
- انتشار حکم قطعی در رسانه‌ها
- ممنوعیت از یک یا چند فعالیت شغلی یا اجتماعی برای اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال
- ممنوعیت از دعوت عمومی برای افزایش سرمایه برای اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال
- ممنوعیت از اصدار برخی از اسناد تجاری توسط اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال
تجدیدنظر خواهی از آراء دادگاه اطفال و نوجوانان
کلیه آراء صادره از دادگاه اطفال و نوجوانان صرف نظر از نوع جرم ارتکابی و میزان مجازات آن قابل تجدیدنظر است.
درخواست تجدیدنظر از آراء و تصمیمات دادگاه اطفال و نوجوانان را می‌توان به دفتر دادگاه صادر کننده حکم یا دفتر دادگاه تجدیدنظر استان یا چنانچه طفل یا نوجوان در کانون اصلاح و تربیت نگهداری می‌شود به دفتر کانون اصلاح و تربیت تسلیم نمود.
قضات دادگاه و دادسرای اطفال و نوجوانان توسط رئیس قوه قضاییه و از بین قضاتی که حداقل پنج سال سابقه خدمت قضایی دارند با رعایت سن و تاهل و ترجیحا داشتن فرزند انتخاب می‌شوند.
