بررسی حبس تعزیری و مزایای آن نسبت به حبس حدی

در مطلب پیش رو به این پرسش پاسخ خواهیم گفت و با جرم‌هایی که حبس تعزیری به آنها تعلق می‌گیرد آشنا می‌شویم.

قبا از آن که بدانیم حبس تعزیری چیست باید ابتدا با تعریف حبس حدی تا اندازه ای آشنا باشیم. در حالت کلی می توان حبس تعزیری را نقطه ی مقابل حبس حدی قلمداد کرد.

در حبس حدی مجازات از سوی شرع یا به نوعی توسط خدا تعیین شده است و هنگام وقوع جرم های مربوط به آن تغییری در احکام صادر شده در رابطه با این جرم ها به وجود نمی آید، به عنوان مثال می توان به مجازات هایی که حکم قصاص یا شلاق به آنها تعلق می گیرد اشاره کرد.

اما در حبس تعزیری این گونه نیست و تعیین مجازات جرم بر عهده ی حاکم قرار دارد.

در واقع حبس تعزیری را می توان نوعی تادیب تعریف کرد که بر اساس ماده ی ۱۶ قانون مجازات اسلامی تعیین آن بر عهده ی حاکم قرار دارد.

البته در حبس تعزیری گاه متهم محکوم به اجرای حکم نخواهد بود. بنابراین در عمل می توان گفت این حبس در برابر حبس تعلیقی قرار می گیرد. با این تعاریف می توان تا حدی دریافت که حبس تعزیری چیست و به شکل مختصر و ساده با ماهیت آن آشنا شد.

حال می توان این پرسش را مطرح کرد که مجازات های متوسط برای حبس تعزیری چیست؟ در واقع مقصود اصلی پرسش مذکور آشنا شدن با مفهومی به نام مجازات تعزیری متوسط است.

بنابر دستور قانون که قابل اجرا خواهد بود دادگاه برای صدور حکم مجازات تعزیری متوسط شرایطی را فراهم می کند که با توجه به آن محکوم به حبس قادر خواهد بود تا با رضایت خود در محدوده ی مشخصی که از سوی دادگاه تعیین می شود مستقر گردد.

محدوده ای که به سیستم های الکترونیکی هشدار دهنده و باز دارنده مجهز است و فرد محکوم اجازه ندارد از آن خارج شود.

یکی از جنبه های شاخص مجازات تعزیری متوسط در رابطه با افرادی که زیر سن قانونی قرار دارند و به صورت خواسته یا ناخواسته مرتکب جرم های مختلف می شوند مصداق می یابد.

اگر فردی در سنین نوجوانی قرار داشته باشد یعنی سن او به طور دقیق مابین ۱۵ تا ۱۸ سال باشد و مرتکب جرم تعزیری درجه شش شود، بر طبق مجازات تعزیری متوسط می تواند مجازات متفاوتی را نسبت به قبل تجربه کند.

به این معنی که به جای تحمل حبس در کانون اصلاح و تربیت به پرداخت یک تا ده میلیون ریال جریمه ی نقدی محکوم می شود.

اگر فرد خاطی از پس پرداخت این جزای نقدی بر نیاید می تواند به جای آن مدت زمانی مابین ۶۰ تا ۱۸۰ ساعت در خدمات عمومی رایگان شرکت کرده و بدون دریافت دستمزد به مردم خدمت نماید.

حال که به صورت مختصر و ساده با مفهوم حبس تعزیری آشنا شدیم، بد نیست بدانیم که مصادیق مربوط به حبس تعزیری چیست؟

برای آن که بدانیم مصادیق حبس تعزیری چیست باید ابتدا از این موضوع آگاه شویم که این مجازات برای چه جرم هایی در نظر گرفته شده است.

حبس تعزیری را به طور معمول برای تخلفات شرعی و اعمالی که حرام شمرده می شود در نظر می گیرند.

در واقع این نوع از حبس برای مجازات مرتکبان آن دسته از جرم هایی تعیین می شود که برای آنها در شرع مجازات دقیقی در نظر گرفته نشده است.

نکته ی قابل توجه در مورد مجازات حبس تعزیری آن است که می توان در مواقعی این مجازات را به جزای نقدی تبدیل کرد، اما این موضوع به طور کلی در مورد این نوع از مجازات مصداق ندارد؛ به این معنی که حبس تعزیری همیشه قابل تبدیل به جزای نقدی نیست.

با وجود آن که در سطور پیشین متن پیش رو به این نکته اشاره شد که حبس تعزیری چیست اما شاید هنوز واژه ی تعزیر برای برخی از افراد نا آشنا به مباحث حقوقیی یا جزایی اندکی مبهم به نظر برسد.

در قانون مجازات اسلامی که در ایران اجرا می گردد تعزیر به تادیب و عقوبتی گفته می شود که به عنوان جزا برای برخی از تخلفاتی که توسط مجرم ها انجام شده است در نظر گرفته می شود.

البته در قانون مجازات اسلامی به نکته ی واضحی در مورد نوع و مقدار مجازات تعزیری اشاره نشده است؛ به همین دلیل تعیین مجازات برای جرم های این چنینی را به تصمیم و نظر حاکم واگذار کرده اند.

به این ترتیب می توان گفت که مجازات تعزیری مواردی نظیر حدود، دیات، قصاص و به طور کل آن دسته از مجازات هایی که در شرع به آنها اشاره شده است را در بر نمی گیرد، از همین رو مجازات های مربوط به تعزیر نسبت به مجازات هایی که به حد ارتباط دارند سبک تر به نظر می رسد.

در واقع اصول مربوط به تعیین مجازات تعزیر نیز این گونه تدوین شده است که میزان مجازات تعزیری نباید بیش از مجازات حدی باشد.

از آن جایی که مطلب پیش رو در مورد حبس تعزیری است بد نیست به این نکته هم اشاره شود که در قانون مجازات اسلامی تنها یک نوع حبس حدی وجود دارد که آن هم حبس ابد است.

در واقع مجازات های مبتنی بر حبس به جز موارد مربوط به حبس ابد ارتباط چندانی با مجازات های حدی نمی یابد و بیشتر با مجازات های تعزیری مرتبط است.

از همین رو باید این نکته را در نظر داشت که حبس ابد نمی تواند یک مجازات تعزیری باشد. به این دلیل که مجازات تعزیری همواره باید از مجازات حدی کمتر باشد، بنابراین با توجه به آن که حبس ابد یک مجازات حدی است مدت زمان تعیین شده برای حبس های تعزیری باید کمتر از حبس ابد باشد.

به عنوان مثالی در این زمینه می توان به ماده ی ۷۱۴ بخش تعزیرات در قانون مجازات اسلامی اشاره کرد. بنابر جزییات این ماده اگر راننده ای در اثر بی احتیاطی موجب کشته شدن یک فرد دیگر بشود بر طبق قانون مجازات اسلامی حکمی مابین شش ماه تا دو سال حبس در انتظار او خواهد بود.

به این معنی که فرد خاطی باید بر مبنای نظر قاضی و به عنوان تعزیر مدت زمانی مابین شش ماه تا سه سال را در حبس تعزیری بگذراند.

در واقع قاضی نباید مدت زمان حبس این فرد را کمتر از شش ماه و بیشتر از سه سال تعیین کند.

حال شاید این پرسش مطرح شود که مزیت های حبس تعزیری چیست و چرا نباید برای افراد خاطی از حکم حبس حدی استفاده کرد؟

از جمله مزیت های حبس تعزیری نسبت به حبس حدی یا همان حبس ابد آن است که شکل مدرن تر و به روزتری دارد، به این معنی که برخلاف حد خواص تنبیهی آن از حالت قهری برخوردار نیست و در پاره ای موارد حتی می تواند از جنبه های آموزشی هم برخوردار باشد.

به عنوان مثال بر اساس ماده ی چهل قانون مجازات اسلامی در صورتی که شکل تعیین شده ی یک مجازات به صورت حبس تعزیری باشد و میزان آن مدت زمانی برابر با دو سال یا کمتر از آن را در بر بگیرد، قاضی از این امکان برخوردار خواهد بود تا با در نظر گرفتن برخی شرایط موجود صدور حکم را به مدت شش ماه تا دو سال به تعویق بیاندازد.

در طول این مدت هم معمولا به جای زندانی کردن فرد برای او وظایفی نظیر انجام برخی فعالیت های خاص تعیین می شود، به این ترتیب حکم فرد خاطی پس از سپری شدن مدت مقرر و بر اساس میزان پای بندی او به دستورات دادگاه صادر می گردد.

حتی این امکان وجود دارد که در صورت عمل کردن فرد خاطی به تمام دستورات تعیین شده توسط دادگاه او از تحمل کل مجازات حبس تعلیق شده معاف گردد. به این نوع خاص از حبس تعزیری در مواردی حبس تعویقی نیز گفته می شود.

یکی دیگر از جنبه های مهم حبس تعلیقی که می توان آن را نسبتا مثبت قلمداد کرد خاصیت بازدارندگی آن از ارتکاب جرم است، به این معنی که تعلیق شدن حکم حبس تعزیری یک فرد مجرم و تبدیل آن به حبس تعلیقی موجب می شود که او در ادامه حین انجام کارها و اتخاذ تصمیمات و رفتار خود احتیاط بیشتری به خرج دهد.

بنابر ماده ی چهل و یکم قانون مجازات اسلامی در برخی از جرایمی که به منظور مجازات فرد مجرم برای آنها حبس تعزیری در نظر گرفته شده است، اگر مدت زمان حبس تعیین شده برای مجرم پانزده سال یا کمتر از آن باشد، قاضی اجازه دارد اجرای حکم صادر شده را برای مدت معینی معلق نماید.

به طور کل قاضی می تواند در صورت وجود شرایطی که قانون گذار آنها را تعیین کرده است، اجرای کل حکم حبس یا بخشی از آن را به مدت یک تا پنج سال معلق کند.

مسلما پس از تعلیق اجرای حکم حبس تعزیری، فرد مجرم به جای زندانی شدن از بازداشت به شکل مشروط آزاد می شود.

در چنین شرایطی اگر او در طول مدت تعلیق اجرای حکم حبس تعزیری خود و در زمان آزادی مشروط مرتکب جرم دیگری نشود، حکم صادر شده دیگر به اجرا در نمی آید.

علاوه بر مواردی که به آنها اشاره شد در پاره ای اوقات می توان حکم حبس تعزیری را با مجازات های جایگزین تعویض نمود.

به عنوان مثال ماده ی ۶۴ قانون مجازات اسلامی به این نکته اشاره دارد که اگر فردی برای جرم عمدی که مرتکب آن شده است در دادگاه به حبس تعزیری یک ساله یا کمتر از آن محکوم شود، دادگاه می تواند به جای زندان مجازات های دیگری را برای او تعیین نموده و به عنوان مجازات جایگزین معرفی نماید.

مجازات های جایگزین معمولا شامل جزای نقدی یا انجام خدمات عمومی رایگان می شوند، البته باید به این نکته توجه داشت که مجازات های جایگزین تنها برای حبس تعزیری تعریف شده اند و سایر تعزیرات را در بر نمی گیرند.

در واقع تعزیرات تنها نوع خاصی از مجازات هستند که برای برخی جرایم مشخص در نظر گرفته می شوند.

این در حالی است که در قانون مجازت اسلامی جرم های دیگری هم تعریف شده اند و مجازات در نظر گرفته شده بر آنها متفاوت با تعزیراتی نظیر حبس است.

حال که سخن به این جا رسید بد نیست به عنوان حسن ختام این مطلب به سراغ انواع جرایم تعریف شده در قانون مجازات اسلامی برویم و به شکل خلاصه و مختصر با آنها آشنا شویم.

در واقع می توان با توضیح این جرایم و مجازات های در نظر گرفته شده برای آنها به این پرسش پاسخ داد که تفاوت مجازات های مربوط به جرایم مختلف با مجازات هایی نظیر حبس تعزیری چیست.

انواع جرایم تعریف شده در قانون مجازات اسلامی

در حالت کلی می توان جرایمی که در قوانین جزایی کشور تعریف شده اند را به چهار دسته تقسیم کرد.

• جرایم مربوط به حد

دسته ی نخست این جرایم مواردی هستند که برای مجازات آنها حد در نظر گرفته شده است.

از میان این جرایم می توان به مواردی نظیر محاربه، ارتداد، دزدی، زنا و قذف اشاره کرد. در واقع مجازات در نظر گرفته شده برای این جرایم از پیش تعیین شده است و با نام حد شناخته می شود.

• جرایم مربوط به قصاص

سوای مواردی که به آنها اشاره شد، جرایم دیگری هم هستند که برای آنها مجازات هایی در نظر گرفته می شود که از پیش تعیین شده اند.

با این حال نوع مجازات تعیین شده برای آنها با حد متفاوت است، این جرایم شامل ضرب و جرح، نقص عضو و قتل می شود.

مجازاتی هم که برای آنها در نظر گرفته شده است قصاص است.

قصاص را در زبان ساده می توان امری شبیه به مقابله به مثل توصیف کرد، به عنوان مثال از آن جایی که در جرم قتل فرد قاتل جان یک انسان را ستانده است، به عنوان تلافی جان او در قبال جان هدر رفته ستانده می شود.

البته بحث در مورد احکام قصاص خود بحث مفصلی است که به علت پرهیز از طولانی شدن این مطلب از پرداختن به آن می پرهیزیم.

• جرایم مربوط به دیه

علاوه بر جرایمی که حکم قصاص در مورد آنها به اجرا در می آید جرایم مشابه دیگری هم وجود دارد که به جای قصاص مشمول دیه می شوند.

دیه معمولا مالی است که فرد مرتکب جرم باید آن را برای جبران خسارت های فیزیکی که به فرد یا افراد دیگر وارد کرده است، به آنها بپردازد.

در مواردی نظیر قتل غیر عمد، قتل شبه عمد یا قتلی که در اثر خطای محرز رخ داده باشد، فرد مجرم ناگزیر از پرداخت دیه خواهد بود، علاوه بر آن دیه به جرایمی که مبتنی بر رساندن آسیب فیزیکی و جسمانی به افراد هستند نیز تعلق می گیرد.

به عنوان مثل اگر فردی به اندام های فیزیکی فرد دیگر نظیر سر، صورت، لب، پا، بینی، گوش، زبان یا سایر موارد مشابه آسیب برساند یا به حواس پنجگانه ی او صدمه بزند، ناگزیر از پرداخت دیه به فرد مصدوم خواهد بود.

• جرایم مربوط به تعزیر

در پایان به جرایمی می رسیم که حکم تعزیر در مورد آنها به اجرا در می آید. از آن جایی که در متن پیش رو به مفهوم تعزیر و موارد مرتبط با آن اشاره شد، از تکرار این نکات می پرهیزیم و مطلب را به پایان می بریم.