مرگ یک حادثه ی طبیعی است و آثار حقوقی خاصی را با خود به همراه می آورد.
یکی از مهم ترین آثار آن بحث تقسیم اموال به جا مانده از متوفی است.
احتمالا شما هم شاهد اختلافات بین وراث و اقوام متوفی در مقدار سهم الارثی که از اموال متوفی به آن ها تعلق میگیرد بوده اید.
این تقسیم اموال یا به اصطلاح میراث و ما ترک به جا مانده از متوفی در نظام حقوقی ایران قوانین و احکام بخصوصی دارد.
یکی از این قوانین تفاوت سهم الارث دختران و پسران شخص فوت شده است.
به این معنا که پسران دو برابر دختران ارث می برند؛ بنابراین باید در ادامه به بررسی جایگاه دختر در طبقات ارث، حالت های مختلف ارث بردن دختر و استثنائات در این خصوص می پردازیم.
جایگاه دختر در طبقات ارث
حتما در ذهن شما هم این سوال پیش آمده که وراث متوفی چه کسانی هستند و ملاک و معیار برای تعیین این وراث چیست؟
در ادامه می خواهیم با مراجعه به قانون، جایگاه دخترِ کسی که فوت شده در میان وراث را مشخص کنیم.
بر طبق ماده ۸۶۱ قانون مدنی: "موجب ارث دو امر است، نسب و سبب".
به طور کلی مبنای ارث خویشاوندی و رابطه ی فامیلی به معنای عام است و به دو دسته کلی تقسیم می شود:
- خویشاوندی نسبی ، به خویشاوندی گفته می شود که ناشی از تولد انسانی از انسان دیگر و پیوند خونی است؛ مانند تولد فرزندان از پدر و مادر که جنسیت این فرزندان می تواند دختر یا پسر باشد و میزان سهم الارث آن ها متفاوت است.
- خویشاوندی سببی را هم باید خویشاوندی که منشاء آن از عقد ناشی می شود تعریف کرد؛ مانند عقد نکاح دائم که باعث ارث بردن زن و شوهر از هم می شود.
به موجب قواعد و مقررات ارث خویشاوندان نسبی (ناشی از تولد) به سه طبقه تقسیم می شوند.
هر کدام از این طبقات بر طبقه ی پایین تر از خود ارجحیت دارند.
به این معنا که بر فرض، در صورت وجود فرزندان و پدر یا مادر در طبقه ی اول، طبقات بعدی ارث نمیبرند.
طبقات ارث به شرح زیر هستند:
- طبقه اول: پدر و مادر و اولاد (فرزندان) و اولادِ اولاد ( نوه ها و نتیجه ها و… ) تا هر اندازه که پایین روند.
- طبقه دوم: اجداد (جد و جده) تا هر قدر که بالا روند و برادر و خواهر و اولاد ایشان تا هر اندازه که پایین روند.
- طبقه سوم: اعمام (عمه و عمو) و اخوال (خاله و دایی) و اولاد ایشان تا هر قدر که پایین روند و اعمام و اخوالِ پدر و مادر ایشان و سپس اعمام و اخوالِ جد وجده تا هر اندازه که بالا روند و اولاد این اعمام و اخوال تا هر قدر که پایین روند.
پس همانطور که برای ما مشخص شد دختر از طبقه ی اول ارث است و بر طبقات بعدی مقدم است؛ یعنی اگر متوفی فرزندانی داشته باشد، خویشاوندان دیگر ایشان از طبقات دوم و سوم، ارث نخواهند برد.
حالت های مختلف ارث بردن دختر
تا حدودی با قواعد و احکام ارث آشنا شدیم و متوجه شدیم که دخترِ متوفی از طبقه ی اول ارث است و به همراه پدر و مادر و پسرِ متوفی بر بقیه وراث مقدم است.
اکنون به بررسی حالت های مختلف ارث بردن دختر یا دختران از والدین شان می پردازیم.
حالت اول: انحصار وراث به فرزند یا فرزندان متوفی
این حالت به این معنا است که پدر و مادر متوفی در قید حیات نیستند و تنها وارث او فرزند یا فرزندانش هستند.
ماده ۹۰۷ قانون مدنی به این حالت اشاره دارد.
ماده ۹۰۷: "اگر متوفی ابوین نداشته و یک یا چند اولاد داشته باشد ترکه به طریق ذیل تقسیم می شود:
اگر فرزند، منحصر به یکی باشد خواه پسر خواه دختر تمام ترکه به او می رسد.
اگر اولاد متعدد باشند ولی تمام پسر ، یا تمام دختر ، ترکه بین آ ن ها بالسویه تقسیم می شود.
اگر اولاد متعدد باشند و بعضی از آن ها پسر و بعضی دختر، پسر دو برابر دختر ارث می برد".
با توجه در این ماده اینطور می فهمیم که اگر وارث متوفی تنها یک دختر باشد و وارث دیگری از طبقه اول یا زوج و زوجه وجود نداشته باشد، سهم دختر متوفی، تمام ارث خواهد بود.
اگر متوفی چند دختر به عنوان وارث داشته باشد تمام ارث بین آن ها به نسبت مساوی تقسیم می شوند و اگر وراث متوفی یک یا چند دختر به همراه یک یا چند پسر باشند ترکه (ارث) بین آن ها به نسبت آنکه پسر یا پسرها دو برابر دختر یا دخترها ارث ببرند تقسیم می شود.
حالت دوم: وراث پدر و مادر و دختر متوفی باشند.
این حالت به این معنا است که متوفی پدر و مادر ( ابوین ) و یک دختر داشته باشد.
ماده ۹۰۸ قانون مدنی به بیان این حالت پرداخته است.
ماده ۹۰۸:
"هرگاه مادر یا پدر متوفی یا هر دو ابوین او موجود باشد با یک دختر سهم هر یک از مادر و پدر سدس ترکه و فرض دختر نصف آن خواهد بود و مابقی بین تمام وراث به نسبت فرض آن ها تقسیم می شود مگر اینکه مادر حاجب داشته باشد که در این صورت مادر از مابقی چیزی ارث نمی برد".
بنابراین اگر وراث متوفی پدر یا مادر و یا پدر و مادر همراه با یک دختر باشند، هر یک از پدر و مادر یک ششم ترکه و دختر نصف ترکه را به ارث می برد.
فلذا در این فرض سه ششم ترکه به دختر تعلق می گیرد.
تا اینجا پنج ششم ترکه تقسیم شده و مابقی ترکه که یک ششم می باشد تقسیم بر پنج شده و یک پنجم آن به پدر، یک پنجم به مادر و سه پنجم به دختر تعلق می گیرد.
حالت سوم: وراث پدر و مادر و دختران متوفی باشند.
این حالت به این معنا است که متوفی پدر و مادر و چند دختر داشته باشد.
ماده ۹۰۹ قانون مدنی توضیحاتی را در این خصوص بیان کرده است.
ماده ۹۰۹:
"هرگاه مادر یا پدر متوفی یا هر دو ابوین او موجود باشند با چند دختر، فرض تمام دخترها دو ثلث ترکه خواهد بود که بالسویه بین آن ها تقسیم می شود و فرض هر یک از پدر و مادر یک سدس و ما بقی اگر باشد، بین تمام وراث به نسبت فرض آن ها تقسیم می شود، مگر اینکه مادر حاجب داشته باشد در این صورت مادر از باقی چیزی نمی برد".
در این حالت مادر و پدر متوفی هر کدام یک ششم ترکه را به ارث برده و چهار ششم ترکه بین دختران متوفی به طور مساوی تقسیم می شود.
اگر متوفی تنها پدر یا تنها مادر و چند دختر داشته باشد، در این صورت یک ششم ترکه باقی می ماند و به نسبت یک پنجم به پدر یا مادر و چهار پنجم بین دختران تقسیم می شود.
نکته مهمی که باید به آن توجه داشت این است که بر مبنای ماده ۹۱۳ قانون مدنی:
"در تمام صور مذکوره در این مبحث هر یک از زوجین که زنده باشد فرض خود را می برد و این فرض عبارت است از نصف ترکه برای زوج و ربع آن برای زوجه در صورتی که میت اولاد یا اولادِ اولاد نداشته باشد و از ربع ترکه برای زوج و ثمن آن برای زوجه در صورتی که میت اولاد و یا اولادِ اولاد داشته باشد و مابقی ترکه بر طبق مقررات مواد قبل مابین سایر وراث تقسیم می شود".
پس باید گفت که اگر متوفی دختر یا دخترانی داشته باشد زوجه "زن" یک هشتم از اموال به جا مانده او را و زوج "شوهر"، یک چهارم اموال را در کنار سایر وراث و بر مبنای همان قواعدی که در بالا بیان کردیم، به ارث خواهد برد.
بررسی یک استثنا در سهم الارث دختران
در مواد قانونی که در بالا اشاره شد حالات مختلف قواعد تقسیم ارث در صورت وجود دختر یا دختران برای متوفی را بررسی کردیم.
اکنون می خواهیم به یکی از استثنائات طبقه ی اول ارث بپردازیم:
بر مبنای ماده ۹۱۰ قانون مدنی: "هرگاه میت اولاد داشته باشد گرچه یک نفر، اولادِ اولاد او ارث نمی برند ."
از دقت در این ماده اینطور می فهمیم که اگر متوفی دختر یا دخترانی داشته باشد، نوه ها و یا نتیجه های او ارث نخواهند برد.
ماده ۹۱۱ قانون مدنی: "هرگاه میت اولاد بلاواسطه نداشته باشد اولادِ اولاد او قائم مقام اولاد بوده و بدین طریق جزو وراث طبقه اول محسوب و با هر یک از ابوین که زنده باشد ارث می برد.
تقسیم ارث بین اولاد بر حسب نسل به عمل می آید؛ یعنی هر نسل حصه ی کسی را می برد که به توسط او به میت می رسد؛ بنابراین اولاد پسر دو برابر اولاد دختر می برند.
در تقسیم بین افراد یک نسل پسر دو برابر دختر می برد".
این ماده نیز بیان می کند که اگر هیچکدام از فرزندان میت در قید حیات نباشند، در این صورت نوه ها ارث پدر یا مادر خود را می برند.
به این معنا که اگر دخترِ متوفی که در هنگام فوت والدین خود در قید حیات نیست، فرزندانی دارد، آن ها سهم الارث مادر خود را بر مبنای قواعدی که در بالا ذکر کردیم به ارث می برند.
