توبه دستور موکد قرآن و سنت است و در آیات و روایات متعددی از آن بحث گردیده و انسان به آن تشویق و ترغیب گردیده است. گر چه در شرع مقدس برای کارهای خلاف شرع، مجازات و برای برخی از جرایم، حد تعیین شده است. اما در این بین، عوامل و عللی مثل «توبه» وجود دارد که حد و یا مجازات را از مرتکب جرم ساقط کرده و او را مورد عفو قرار می‌دهد.
توبه در قانون مجازات اسلامی نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و یکی از معاذیر قانونی معافیت از مجازات می‌باشد، به طوری که در جرایم حدی «حق اللهی» مثل: زنا، لواط، شرب خمر و غیره توبه متهم پیش از ثبوت جرم مسقط مجازات بوده، ولی در جرایم حدی «حق الناسی» مثل قذف توبه مرتکب موجب سقوط مجازات نمی‌گردد.
همچنین در جرایم تعزیری نیز توبه مرتکب در برخی جرایم (تعزیر درجه ۶ تا ۸) موجب سقوط و در برخی جرایم (تعزیر درجه ۱ تا ۵) موجب تخفیف مجازات می‌گردد.
بر اساس ذیل ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی در صورتی که جرایم حدی غیر از قذف، با اقرار ثابت شده باشد، در صورت توبه مرتکب حتی پس از اثبات جرم دادگاه بین تقاضای عفو از مقام رهبری و اجرای مجازات وی مخیر است.
مطابق نظریه مشورتی شماره ۷/۳۶۱۱ اداره حقوقی قوه قضاییه جهت سقوط یا تخفیف مجازات در جرایم حدی و تعزیری در اثر توبه، ندامت و اصلاح مرتکب باید برای قاضی دادگاه محرز شود.
بنابراین احراز توبه مرتکب جرم با قاضی محکمه است و بازپرس حق مداخله ندارد، لکن در صورت احراز توبه، بازپرس باید پرونده را با صدور قرار مجرمیت و کیفرخواست به دادگاه ارسال دارد تا اقدام مقتضی معمول گردد که در صورت احراز توبه توسط قاضی و مجازات ساقط گردیده و قرار موقوفی تعقیب صادر می‌شود، بدون اینکه در قرار مذکور نیازی به تعیین مجازات باشد.
تاثیر توبه در انواع جرایم
شارع مقدس به موضوع مجازات به قصد انتقام‌جویی نگاه نکرده و آن را تنها وسیله‌ای برای تربیت و درمان مجرم به شمار آورده است و ساقط کردن مجازات از مجرم را، بر اجرای آن ارجح دانسته است که شاهد بر این ادعا آیات و روایاتی است که به این مسئله اشاره دارند. از جمله مواردی که به عنوان سقوط یا کاهش مجازات می‌توان به آن اشاره کرد مسئله توبه است.
توبه علاوه بر فقه در حقوق جزای اسلامی نیز به عنوان یکی از موارد سقوط مجازات شمرده شده، و از این باب یک تاسیس حقوقی در حقوق جزای اسلامی است، به گونه‌ای که در سایر مکاتب کیفری امروزی نمونه آن به چشم نمی‌خورد.
تاثیر توبه در جرایم حدی
تاثیر توبه در جرایم حدی حق الله محض
نقش توبه در حد محاربه
شرع مقدس فرصتی را به محاربین، به منظور رهایی از مجازات داده است و این فرصت در قالب قبول توبه آن‌ها قبل از دستگیری است که این امر در آیات ۳۳ و ۳۴ سوره مائده مقرر گردیده است.
- ۳۳: انما جزاء الذین یحاربون الله و رسوله و یسعون فی الارض فسادا ان یقتلوا او یصلبوا او تقطع ایدیهم و ارجلهم من خلاف او ینفوا من الارض ذلک لهم خزی فی الدنیا و لهم فی الآخره عذاب عظیم: کیفر آن‌ها که با خدا و پیامبرش به جنگ بر می‌خیزند، و اقدام به فساد در روی زمین می‌کنند، (و به جان و مال و ناموس مردم حمله می‌برند،) فقط این است که اعدام شوند; یا به دار آویخته گردند; یا (چهار انگشت از) دست (راست) و پای (چپ) آن‌ها، به عکس یکدیگر، بریده شود; و یا از سرزمین خود تبعید گردند. این رسوایی آن‌ها در دنیاست; و در آخرت، مجازات عظیمی دارند.
- ۳۴: الا الذین تابوا من قبل ان تقدروا علیهم فاعلموا ان الله غفور رحیم: مگر آن‌ها که پیش از دست یافتن شما بر آنان، توبه کنند پس بدانید خدا توبه آن‌ها را می پذیرد خداوند آمرزنده و مهربان است.
توبه محارب قبل از دستگیری
بین فقهای امامیه و اهل سنت در خصوص پذیرش توبه محارب قبل از دستگیری و تسلط بر او، اختلاف نظر وجود ندارد که مقنن نیز در تبصره ۱ ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی از این نظریه پیروی نموده است.
از آنجا که توبه امر درونی می‌باشد و احراز واقعی آن امری دشوار است، فقها قرائن مختلفی را برای احراز توبه محارب بیان کرده‌اند به طوری که عده‌ای شرط احراز توبه را دست کشیدن اختیاری از محاربه و تسلیم خود به قاضی بیان کرده‌اند، و عده‌ای مرور زمان یک ساله را شرط تحقق توبه می‌دانند و عده‌ای اقرار زبانی را شرط تحقق توبه می‌دانند.
به گفته وکیل تلفنی ما توبه محارب قبل از دستگیری باید در دادگاه ثابت شود که طبق نظریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضاییه احراز توبه مرتکب با قاضی دادگاه است.
توبه محارب بعد از دستگیری
مشهور فقیهان امامیه معتقدند که توبه بعد از دستگیری مرتکب یا اثبات جرم با شهادت شهود مجازات را ساقط نمیکند ، اما در صورت ثبوت جرم با اقرار، امام در عفو یا اجرای مجازات مجرم مخیر است.
فقیهان اهل سنت نیز معتقدند در صورت توبه محارب بعد از دستگیری و یا بعد از اقامه دعوا، حد ساقط نخواهد شد.
طبق نظر فقها اگر محارب بعد از دستگیر ادعا کند که قبل از دستگیری توبه کرده است، باید به نشانه‌ها و قرائن بنگریم که اگر دلالت بر توبه قبل از دستگیری داشته باشد می‌توان توبه را پذیرفت اما در غیر این صورت پذیرفته نیست، که عدم پذیرش توبه محارب بعد از دستگیری به جهت این است که ممکن است توبه وی صادقانه نبوده و از روی ترس و به منظور فرار از مجازات بوده باشد.
نقش توبه در بغی
بر اساس دیدگاه فقها بر امام و سایر مردم لازم است که با باغیان به مبارزه بپردازند، تا از تصمیم خود برگردند که هدف از مبارزه با آنان بر اساس آیات ۹ و ۱۰ سوره حجرات، اصلاح و نیز بازداشتن آنان از راهی است که در پیش گرفته‌اند، نه کشتن یا مجازات کردن آنان.
به طوری که خداوند متعال در آیه ۹ سوره مذکور می‌فرماید: «و ان طائفتان من المؤمنین اقتتلوا فاصلحوا بینهما» اگر دوطایفه از اهل ایمان با هم به دشمنی برخیزند بین آن‌ها صلح برقرار کنید، بنابراین بر حاکم مسلمانان واجب است که در هر مرحله باغیان از قتال رجوع کردند توبه آن‌ها را بپذیرد و از مجازات آنان خودداری کند.
مققن در ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی توبه باغی قبل از ثبوت جرم را موجب سقوط حد دانسته است.
نقش توبه در حد زنا و ملحقات آن (لواط، تفخیذ، مساحقه، قوادی)
مشهور فقیهان امامیه معتقدند؛ اگر مرتکب هر یک از جرایم مذکور قبل از قیام بینه توبه نماید حد از او ساقط می‌شود (که در مورد حد زنا فرق نمیکند مجازات مرتکبین حد رجمی باشد یا جلدی) اما اگر بعد از قیام بینه توبه نماید، حد از او ساقط نمی‌شود که مستند آن روایت لیس للامام ان یعفو بعد قیام البینه می‌باشد.
و همچنین فقها معتقدند اگر جرایم فوق با اقرار مرتکب ثابت شده باشد و بعد از اقرار، مرتکب توبه نماید در این صورت قاضی بین اجرای حد یا تقاضای عفو او از ولی امر مسلمین مخیر است.
قانونگذار نیز در ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی از نظریه مشهور فقها تبعیت کرده است و طبق تبصره ۲ ماده مذکور هرگاه جرم زنا و لواط به عنف، اکراه و یا با اغفال بزه دیده انجام گیرد، در صورت توبه مرتکب و سقوط حد، وی به حبس یا شلاق تعزیری درجه شش یا هر دو آن محکوم می‌شود.
نقش توبه در شرب خمر
شریعت اسلام شرب خمر را با به طور قاطع حرام و آن را ام الخبائث نامیده است و همه مسلمانان در مورد حرام بودن آن اتفاق نظر دارند، زیرا این امر با آیه‌های قرآن کریم و حدیث‌های نبوی اثبات شده است.
ابن قدامه که یکی از فقیهان مذهب حنبلی است، شرب خمر را از جرایم حق اللهی دانسته و شرط صحت توبه در آن را پشیمانی و عزم بر ترک آن می‌داند و همچنین معتقدند اگر کسی به جرم شرب خمر آگاه نبوده و یا جرم وی علنی نشده است، اصراری بر اقرار وی نیست و بهتر است جرم خود را بپوشاند و آن را آشکار نسازد و بین خود و خدای خویش توبه نماید.
همچنین مطابق دیدگاه مشهور فقهای امامیه اگر شارب مسکر، قبل از قیام بینه توبه نماید، حد از او ساقط می‌شود اما اگر بعد از قیام بینه و یا اقرار، توبه نماید، حد ساقط نمی‌شود. در مقابل شیخ مفید معتقد است امام در قبول توبه بعد از قرار مخیر است.
مطابق ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی در صورت احراز توبه متهم قبل از اثبات جرم، حد ساقط می‌گردد.
نقش توبه در حد ساب النبی
فقهای عامه، قتل سب النبی را واجب می‌دانند و قائلند توبه وی، مسقط حد نخواهد بود. فقهای امامیه نیز بر قتل ساب النبی اتفاق نظر دارند و معتقدند قتل او بر هر کسی، بدون اذن امام و حاکم واجب است.
ولی مقنن بر اساس ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی توبه مرتکب قبل از اثبات جرم را مسقط حد دانسته است.
نقش توبه در جرم ارتداد
در باب توبه مرتد فقیهان اختلاف کرده‌اند. ابوحنیفه معتقد است که استتابه (طلب توبه) از مرتد واجب نیست اما اگر مهلت بخواهد، تا سه روز به وی مهلت داده خواهد شد. مالکیه و شافعیه استتابه را تا سه روز جایز دانسته‌اند و به عمل پیامبر که به ام‌رومان فرصت توبه داد، استناد کرده‌اند.
ابوحنیفه معتقد است که اگر مرتد مسلمان شود حق الله از وی ساقط می‌شود ولی حقوق الناس را باید ادا کند؛ اما شافعی بر این باور است که اگر مرتد مسلمان شود تمامی حقوق اعم از حق االله و حق الناس را بایستی ادا کند.
طبق نظر مشهور فقیهان امامیه مرتد بر دو قسم فطری و ملی است:
- مرتد فطری کسی است که بر فطرت اسلام به دنیا آمده باشد. بدین معنی که نطفه او در هنگام مسلمان بودن ابوین او و یا یکی از آنان بسته شده باشد و کشتن چنین کسی در هر حال واجب است، زیرا توبه او در ظاهر پذیرفتنی نیست.
- قسم دوم، مرتد ملی است و آن کسی است که از کفر به اسلام روی آورده و سپس کافر شود. توبه او در ظاهر و باطن قبول می‌شود و کشتن او واجب نیست، بلکه ابتدا از او خواسته می‌شود که توبه کند و یا به مجازات قتل تن دهد.
مطابق بررسی‌های انجام شده بین حقوقدانان، مشاوره حقوقی آنلاین ما تصریح می‌کند که در قانون مجازات اسلامی جرمی تحت عنوان «ارتداد» وجود ندارد.
تاثیر توبه در جرایم حدی حق الله توام با حق الناس
نقش توبه در جرم سرقت حدی
سرقت حدی علاوه بر جنبه حق اللهی، جنبه حق الناسی نیز دارد که جنبه حق الناسی آن فقط تا قبل از شکایت است، و بعد از آن جنبه حق الناسی از بین رفته و جنبه حق اللهی محض پیدا می‌کند و آن گاه گذشت مالباخته در سقوط حد تاثیری ندارد.
این مسئله مورد قبول فقیهان مذاهب مختلف قرار گرفته و مستند آن حدیث صفوان بن امیه است، زمانی که او می‌خواست شخصی که ردایش را به سرقت برده بود، در نزد پیامبر عفو کند، درخواست وی با این سخن پیامبر رد شد که فرمود: چرا او را قبل از اینکه نزد من بیاوری نبخشیدی؟
این دیدگاه در بند «ذ» ماده ۲۶۸ قانون مجازات اسلامی نیز ظهور پیدا کرده و قانونگذار مقرر داشته اگر صاحب مال قبل از اثبات سرقت، سارق را نبخشد سرقت حدی است.
فقهای امامیه معتقدند چنانچه سارق قبل از قیام بینه توبه نماید، حد او ساقط می‌شود و مستند این سخن حدیث امام صادق (ع) است که می‌فرماید: اگر سارق خود در حالی که توبه کرده به سوی خداوند بیاید و مال مسروقه را به صاحبش برگرداند، حد قطع بر او جاری نمی‌شود، اما معتقدند توبه پس از شهادت مسقط حد نیست.
قانونگذار در ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی مقرر نموده: توبه سارق قبل از اثبات جرم مسقط حد است و مطابق بند «پ» ماده ۲۷۸ قانون مجازات اسلامی مجازات سرقت حدی در مرتبه سوم حبس ابد می‌باشد که بر اساس تبصره ۲ ماده مذکور در صورت توبه مرتکب در حین اجرای مجازات امکان تبدیل مجازات یا عفو وجود دارد.
نقش توبه در حد قذف
نظر فقیهان بر این است که توبه در جرم قذف مجازات را ساقط نمیکند و نیز اتفاق نظر دارند که شهادت قاذف تا زمانی که توبه نکند مسموع نیست؛ زیرا وی مرتکب معصیتی شده که شرط عدالت را زایل نموده و چون عدالت شرط قبول شهادت است، اگر وی توبه نکند فاسق محسوب می‌شود.
- آیه ۴ و ۵ سوره نور بعد از بیان مجازات قاذف استثنایی را ذکر کرده و آن «توبه» است، والذین یرمون المحصنات ثم لم یاتوا باربعه شهدآء فاجلدوهم ثمانین جلده ولاتقبلوا لهم شهاده ابدا واولئک هم الفاسقون: و کسانی که به زنان پاکدامن نسبت ناروا می‌دهند و سپس چهار شاهد (بر ادعای خود) نمی‌آورند، آن‌ها را هشتاد تازیانه بزنید و شهادتشان را هرگز نپذیرید; و آن‌ها همان فاسقانند.
- الا الذین تابوا من بعد ذلک و اصلحوا فان الله غفور رحیم: مگر کسانی که بعد از آن توبه کنند و جبران نمایند زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است.
عده‌ای معتقدند استثنا عبارت «اولئک هم الفاسقون» را شامل شده و به جمله‌های پیش از آن سرایت نمیکند که این گروه بر عدم پذیرش شهادت قاذف توبه کار و عدم اسقاط مجازات حد وی حکم می‌کنند، گروه دیگری بر این باورند که این استثناء جمله‌های پیشین را نیز شامل می‌شود که بر وجوب سقوط مجازات و پذیرش شهادت قاذف توبه کار، حکم می‌کنند.
مطابق ماده ۱۱۶ قانون مجازات اسلامی حد قذف با توبه ساقط نمی‌شود.
تاثیر توبه در جرایم تعزیری
قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ رویکرد افتراقی خاصی در خصوص تاثیر توبه در جرائم تعزیری برگزیده است که برخی از آن‌ها در منابع فقهی فاقد سابقه است. ماده ۱۱۵ قانون مجازات اسلامی در این زمینه مقرر می‌دارد: در جرائم تعزیری درجه ۶ تا ۸ چنانچه مرتکب توبه نماید و ندامت و اصلاح او برای قاضی ثابت شود مجازات ساقط می‌شود. در سایر جرائم موجب تعزیر دادگاه می‌تواند مقررات راجع به تخفیف مجازات را اعمال نماید.
سقوط مجازات پاره‌ای از جرایم تعزیری در صورت توبه مجرم محل تامل است، وقتی در حدود عامل سقوط مجازات‌هایی مانند اعدام می‌باشد، در تعزیرات به طریق اولی باید چنین باشد، زیرا در جرایم تعزیری قاضی اختیار زیادتری دارد.
علاوه بر اینکه تبصره ۱ ماده فوق عنوان می‌دارد: «مقررات راجع به توبه درباره کسانی که مقررات تکرار جرائم تعزیری در مورد آن‌ها اعمال می‌شود، جاری نمی‌گردد.» هر چند تکرار جرم نشانه حالت خطرناک مجرم است اما مانع بودن آن برای استفاده از مزایای توبه به صورت مطلق خالی از ایراد نیست زیرا ممکن است شخصی که مرتکب تکرار شده است واقعا پشیمان شود.
بر اساس آنچه قانونگذار در ماده ۱۱۵ و دو تبصره ذیل آن آورده است جرائم تعزیری از جهت تاثیری که توبه بزهکار بر آن‌ها دارد به سه گروه زیر تقسیم شده است:
- جرائمی که مجازات آن‌ها در قوانین مختلف تا دو سال حبس پیش‌بینی شده و در زمره تعزیرات درجه ۶ تا ۸ محسوب می‌شوند.
- جرائم تعزیری که در قوانین موضوعه برای آن‌ها مجازات بیش از دو سال حبس مقرر شده و شامل تعزیرات درجه ۱ تا ۵ مذکور در ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی است.
- جرائم تعزیری که نوع و میزان مجازات آن‌ها در شرع مقدر شده و به عنوان تعزیرات منصوص شناخته می‌شوند.
قانون مجازات اسلامی تاثیر توبه در هر یک از جرائم مذکور را متفاوت دانسته است؛ قانونگذار در جرائم تعزیری درجه ۶ تا ۸ توبه را موجب سقوط مجازات دانسته است ولی در جرائم تعزیری درجه ۱ تا ۵ و همچنین در تعزیرات منصوص شرعی توبه را فاقد تاثیر در اسقاط مجازات شمرده است.
مشاوره حقوقی توبه در جرایم مختلف
در پرتو آنچه بیان شد، موارد زیر را می‌توان نتیجه گرفت:
- توبه فرآیندی است که شامل بازگشت همراه با پشیمانی، دوری از گناه و طلب مغفرت از خداوند و تلاش در راستای جبران گذشته می‌باشد.
- توبه شخص را با رضایت قلبی در مسیر اصلاح می‌کشاند و نیز فرصتی به وی می‌دهد تا بعد از اصلاح به جامعه بازگشته و زندگی شرافتمندانه جدیدی را آغاز کند.
- با توجه به اهمیت توبه از دیدگاه قرآن و سنت، توبه می‌تواند عاملی در اسقاط مجازات محسوب شود.
تاثیر توبه تنها در مورد مجازات است و جنبه‌های دیگر از جمله جبران خسارت یا رد مال به متضرر از جرم را از بین نمی‌برد. به عبارت دیگر، توبه تنها حق الله را ساقط می‌کند و حقوق مردم بایستی جبران شود.
در راستای پروسه رسیدگی به پرونده کیفری در دادگاه صالح کمک گرفتن از وکیل متخصص می‌تواند تاثیر شایانی را در این روند ایجاد کند.
ضمن آن که اگر امکان اعطای وکالت برای شما وجود نداشته باشد، مشاوره حقوقی بنیاد وکلا در کنار شما خواهد بود.
