صدمه زدن به دیگران اگرچه در اغلب موارد با اثری قابل مشاهده و ملموس از جمله بریدگی، شکستگی، سوختگی، پارگی، اثر گلوله و مانند اینها همراه است؛ اما در برخی از موارد، بدون هیچ اثر ظاهری بر جسم قربانی، به وی صدمه زده و یا حتی او را می‌کشد.
در این نوشته از بنیاد وکلا، سعی می‌کنیم خوانندگان را با مسئولیت کیفری فردی که چنین رفتاری را مرتکب می‌شود، از نظر وکیل آشنا سازیم.
جرم ترساندن دیگران
گاهی اوقات پیش می‌آید که فردی، از روی شوخی دیگری را می ترساند؛ مثلا
- خبر دروغین فوت همسر یا یکی از فرزندان وی را با نشان دادن عکس‌هایی از جسد آن‌ها به کمک فتوشاپ به وی می‌دهد،
- سگ وحشی خود را به سوی وی برمی‌انگیزاند،
- اقدام به ایجاد صدای بسیار مهیب در اطراف وی می‌کند،
- هنگامی که خوابیده است، فریاد بسیار بلندی بالای سرش می‌کشد،
- ملحفه‌ای سفید روی خود انداخته و در تاریکی شب، خود را یک شبح یا ملک‌الموت معرفی می‌کند،
- شمشیر یا چاقو یا اسلحه‌ای گرم به طرف وی یا یکی از عزیزانش می‌کشد و مانند این موارد.
در تمامی این موارد، با توجه به شدت عمل و نیز سن طرف مقابل، خصوصا وقتی که کودک، بیمار، سالمند و یا اساسا فردی بسیار ترسو باشد، احتمال وقوع سکته قلبی و یا سکته‌ی مغزی و مرگ وی وجود دارد.
در این صورت، وی مسئول هر آسیبی که به قربانی در اثر این عمل برسد، خواهد بود.
دراین باره در ماده ۵۰۱ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲ می‌خوانیم:
هر گاه کسی به روی شخصی سلاح بکشد، یا حیوانی مانند سگ را به سوی او برانگیزد، یا هر کار دیگری که که موجب هراس او می‌گردد، مانند فریاد کشیدن یا انفجار صوتی انجام دهد و بر اثر این ارعاب، شخص بمیرد یا مصدوم شود، حسب مورد بر اساس تعاریف انواع جنایات، به قصاص یا دیه محکوم می‌شود.
برخی معتقدند این‌گونه اعمال، اگرچه بر جسم قربانی اثری ملموس باقی نمی‌گذارند، ولی با تاثیری که بر روح و روان و سیستم عصبی وی دارند، غیر قابل انکار بوده و در این موارد نمی‌توان ترساننده را مسؤول مرگ یا هر حادثه‌ی دیگری که از ترساندن وی ناشی می‌شود، ندانست.
خصوصا آن‌که حملات عصبی و ایست‌های قلبی به خوبی توسط پزشکی قانونی قابل اثبات هستند، اما ممکن است از خود بپرسیم در این موارد، مسؤولیت مرتکب چگونه است؟ آیا اگر دیه بپردازد، کفایت می‌کند یا ممکن است قصاص هم بشود؟
پاسخ مشاوره حقوقی آن است که هر دو صورت مذکور ممکن است؛ به علاوه در مواردی ممکن است خویشاوندان مذکر ترساننده، مسؤول پرداخت دیه به ورثه‌ی قربانی (در صورتی که فوت کرده باشد) و یا به خود قربانی (در صورتی که فوت نکرده باشد و آسیبی دیده باشد) باشند.
در مواردی نیز ممکن است دیه از بیت‌المال پرداخت گردد. این چهار صورت را در ادامه مورد بررسی قرارخواهیم داد.
قصاص شدن ترساننده به درخواست ورثه قربانی
می‌دانیم که امکان قصاص شدن ترساننده، مشروط به عمدی بودن قتلی است که وی مرتکب شده است؛ در دو صورت، قتلی که در اثر ترسیدن قربانی از عمل ترساننده رخ می‌دهد، قتل عمد محسوب می‌گردد:
- ترساننده با عمل خود، قصد به قتل رسیدن قربانی را داشته باشد و این قصد را قاضی محکمه احراز کند.
- ترساننده، اگرچه قصد قتل نداشته، ولی عملی که انجام داده، یا برای همه‌ی اشخاص در تمام رده‌های سنی خطرناک بوده و امکان مرگ، بسیار بالا بوده است (مانند وقتی که انفجار صوتی بسیار مهیبی را در نیمه‌شب ترتیب دهد، ولی صرفا قصد ترساندن داشته باشد و نه قصد قتل) و یا برای قربانی وی که کودک یا سالمند یا بیمار و یا هر شخصی که آسیب‌پذیرتر از سایر افراد است، بسیار خطرناک محسوب می‌شده است.
(مانند وقتی که خبر فوت دروغین تنها فرزند پیرزنی را به طور ناگهانی و بدون رعایت مراحل اعلام فوت، به وی بدهند و صرفا قصد ترساندن وی را داشته باشند.)
نتیجه آن‌که در تمامی مثال‌های ترساندن دیگران، اگر قصد قتل وجود داشته باشد و یا بدون قصد قتل، همراه با انجام عملی باشد که به احتمال قوی موجب مرگ برای مخاطب شود، قتل عمدی محسوب شده و در نتیجه ورثه‌ی میت می‌توانند مرتکب را قصاص کرده و یا از وی مطالبه دیه کرده و یا وی را ببخشند.
پرداخت دیه به وراث قربانی توسط خود ترساننده
مسؤولیت پرداخت دیه توسط خود ترساننده در مواردی وجود دارد که عمل وی، شبه‌عمد محسوب شود؛ یعنی ترساننده با عمل خود، صرفا قصد ترساندن قربانی را داشته و هیچ‌گونه قصد قتلی نداشته است؛ بعلاوه، عمل وی نیز به لحاظ قدرت ترساندن از شدت بسیار بالایی برخوردار نبوده است.
در اغلب مواردی که قربانی، شخصی معمولی است و کودک و یا سالمند نیست، نوع قتل فرد ترساننده، شبه‌عمدی محسوب می‌شود و در این صورت، باید دیه‌ی قربانی را به ورثه‌ی وی بپردازد.
مانند موردی که فردی، خودروی مدل بالای پدر دوستش را بدون اجازه پدر وی و به صورت پنهانی با هماهنگی دوستش از وی برای یک شب می‌گیرد و اواخر شب به وی زنگ زده و خبر دروغین تصادف شدید با ماشین را با قصد شوخی به وی اطلاع می‌دهد و دوستش نیز در اثر شنیدن این خبر ناگوار و ترسی که به وی عارض می‌گردد، ایست قلبی کرده و فوت می‌نماید.
پرداخت دیه به وراث قربانی توسط خویشاوندان مذکر ترساننده
مسؤولیت پرداخت دیه به وراث قربانی توسط خویشاوندان مذکر ترساننده در مواردی وجود دارد که ترساننده، نه‌تنها قصد کشتن قربانی را نداشته، بلکه حتی قصد ترساندن وی را نیز نداشته باشد و اساسا رفتاری که انجام می‌داده، به قصد ترساندن شخص دیگری بوده است.
مثلا فرض کنید در همین مثال قبلی، مادر کهن‌سال دوست فردی که با ماشین تصادف کرده، این خبر را در همان لحظه شنیده و فوت کرده باشد.
در این گونه موارد، خویشاوندان مذکر فرد ترساننده به ترتیب طبقات ارث، مسؤول پرداخت دیه به ورثه‌ی قربانی هستند و اگر این افراد، تمکن مالی نداشته باشند، ابتدا خود ترساننده مسؤول است و اگر او هم تمکن مالی نداشته باشد، دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد گردید.
پرداخت دیه به وراث قربانی از بیت‌المال
این مورد اگرچه در قانون ما صراحتا پیش‌بینی نشده؛ ولی در کتب فقهی آمده است.
مطابق یک روایت هنگامی که طلحه و زبیر در جنگ جمل شکست خوردند، در راه فرار خود از سپاه حضرت علی (ع)، به زن حامله‌ای رسیدند، پس آن زن، از دیدن مردانی که به سوی وی می‌دویدند، ترسید و جنینش سقط شد و هر دو (مادر و جنین) مردند، پس امیرالمؤمنین(ع) دیه‌ی آن دو را از بیت‌المال بصره به ورثه آن دو پرداخت.
بنا بر این روایت، هرگاه فردی، از ترس نیروهای نظامی (یا حتی انتظامی در عصر حاضر) بترسد و بمیرد و این موت را بتوان به صورت قطعی به آن ترس و وحشت مربوط دانست، دیه‌ی فرد از بیت‌المال مسلمانان پرداخت می‌گردد.
- نکته بسیار مهم در هر چهار مورد ذکرشده در مطلب قبلی ، آن است که در تمامی این موارد باید اثبات گردد که مرگی که رخ داده، بر اثر ترساندن و ترسیدن رخ داده است و اگر چنین امری اثبات نشود، هیچ کس مسؤول پرداخت دیه‌ی میت نخواهد بود.
سوء نیت ترساننده در بسیاری از موارد می‌تواند به قاضی کمک کند تا انتساب عرفی جنایت به ترساننده و در نهایت رابطه‌ی سببیت بین فعل (ترساندن) و نتیجه (قتل) را راحت‌تر احراز نماید.
مثلا اگر خبر ترسناکی که به فردی داده می‌شود، کاملا مطابق با واقعیت و با رعایت تمام احتیاطات ضروری باشد، بعید است بتوانیم فردی که خبر را داده، مسؤول مرگ افراد دیگر بدانیم؛ مانند دادن خبر شهادت سربازی که تنها فرزند یک خانواده بوده است و یا در مثال‌های قبلی، خبر تصادف با ماشین گران‌قیمت واقعیت داشته باشد.
بنابراین، سوء نیت ترساننده نیز در تشخیص ارتباط قتل و ترساندن، امری کلیدی محسوب می‌گردد. احراز این سونیت با ارسال ادله و مدارک خود در مشاوره حقوقی آنلاین امکان پذیر است.
هم‌چنین اگر فردی به هیچ وجه قصد ترساندن نداشته باشد، ولی فردی ترسیده و بمیرد، هیچ‌کس مسؤول پرداخت دیه نیست؛ مانند زمانی که دزدی ماشین مدل بالایی را از پارکینگ خانه‌ای بدزدد و صاحب آن همان لحظه که می‌بیند ماشینش در پارکینگ نیست، فوت کند.
- نکته دیگر آن که اگرچه در ماده ۵۰۱ قانون مجازات اسلامی که به آن اشاره شده، فقط به ایجاد ترس در روان دیگری تصریح شده است؛ اما اغلب حقوقدانان معتقدند کشتن دیگری با فعلی که اثری ظاهری در بدن وی ندارد، منحصر در ایجاد ترس برای او نیست؛ بلکه ممکن است شامل تمام حالاتی که فردی، اضطراب، خشم، هیجان و حتی خوشی بیش از حد را در روان دیگری ایجاد می‌کند و فرد مقابل نیز بر اثر این فعل و انفعالات، فوت می‌کند نیز می‌گردد.
در هر حال، ایجاد ترس و وحشت، چون مورد شایع‌تری بوده است در آن ماده ذکر گردیده، ولی شامل ایجاد سایر حالات هیجانی نیز می‌شود؛ اگر چه اثبات رابطه‌ی میان شور و هیجان با مرگ، در ذهن قاضی و نیز مردمی که قضاوت می‌کنند، دشوارتر باشد.
توجه کنید که در اینجا نیز سوء نیت داشتن مرتکب، عاملی مهم تلقی می‌گردد.
- تمامی موارد چهارگانه‌ای که در یادداشت قبلی ذکر گردید در جایی است که قربانی، به‌صرف عمل ترساننده جان دهد، اما اگر قربانی، بر اثر ترس خود از آن فعل، فرار کند و در راه فرار خود، آسیبی به وی وارد شود و یا بمیرد، مانند آن‌که از پله یا ارتفاعی سقوط کند و یا درون چاهی بیفتد، کمی اختلاف نظر وجود دارد. در این باره، نظر قانون‌گذار در ماده‌ی ۴۹۹ قانون مجازات اسلامی به این صورت آمده است:
هرگاه کسی دیگری را بترساند و آن شخص در اثر ترس، بی‌اختیار فرار کند یا بدون اختیار حرکتی از او سر بزند که موجب ایراد صدمه بر خودش یا دیگری گردد، ترساننده حسب تعاریف جنایات عمدی و غیرعمدی مسئول است.
با توجه به این ماده، آنچه که برای تحقق مسؤولیت ترساننده شرط شده است، بی‌اختیاری و از خود بی‌خود شدن قربانی است.
بنابراین اگر قربانی، بر اثر ترسی که بر وی عارض شده است، از روی آگاهی و اختیار خود، گزینه‌ی پرخطری را انتخاب کند و سرانجام فوت نمد، فقها قائل به این هستند که در این صورت، هیچ مسؤولیتی بر دوش ترساننده نخواهد بود؛ زیرا وی، قصد ترساندن وی را داشته و نه فرار کردن وی و مثلا سقوط آن از بلندی و یا افتادن وی در یک چاه را؛ مگر اینکه ترساننده، از وجود آن چاه و یا هر خطر دیگری در مسیر فرار قربانی، آگاه بوده باشد، که در این صورت ممکن است وی را حسب مورد به قتل عمدی یا غیر عمدی بنابر آنچه در موارد اول تا سوم بیان شد، محکوم نماییم.
- نکته‌ی آخر اینکه اگر جنین زن بارداری بر اثر ترسیدن از کسی سقط شود، ممکن است هر یک از حالات چهارگانه در این باره صادق باشد:
اگر ترساننده قصد قتل جنین را با ترساندن مادر داشته باشد، قتل عمدی است و اگر صرفا قصد ترساندن مادر را داشته باشد و یا اینکه اساسا از باردار بودن وی مطلع نباشد، قتل شبه‌عمدی است و اگر قصد ترساندن پدر را داشته باشد، ولی اتفاقا مادر باردار نیز آنجا بوده و بر اثر ترس، جنینش سقط شود، قتل خطای محض است (که دیه‌ی جنین بر عهده‌ی خویشاوندان مذکر ترساننده است).
نهایتا اگر مادر، بر اثر ترس از نیروهای نظامی یا انتظامی سقط جنین کند، دیه‌ی جنین بر عهده‌ی بیت‌المال مسلمانان خواهد بود که در داستان جنگ جمل به مستند آن اشاره گردید.
طبیعی است اگر هم مادر و هم جنین سقط شوند، مسئولیت هر دو بر عهده ترساننده است که حسب مورد ممکن است نسبت به یکی قتل عمد و نسبت به دیگری قتل غیرعمد و یا نسبت به هر دو، عمد یا غیرعمد تلقی گردد.
برای گفتگو با وکیل تلفنی همین حالا می‌توانید رزرو وقت نمایید.
