اشتباه تصور نادرستی است که انسان از چیزی دارد . در معاملات و قراردادها اشتباه به تصور نادرست معامله کننده در مورد یکی از ارکان اصلی معامله گفته می شود . نوع اشتباه و تاثیر آن در قرارداد همواره یکسان نیستند . یک وقت هایی هست اشتباه به قدری مهم و غیر قابل مسامحه است که اراده را نابود می کند توافق اراده را از بین می برد در نتیجه معامله قطعا باید باطل شمرده بشود اما یک وقت هایی هم هست که اشتباه زمینه را برای بر هم زدن معامله فراهم می کند گاهی وقت ها هم اشتباه هیچ گونه تاثیری در معامله ندارد یعنی معامله کاملا صحیح خواهد بود برای اینکه بفهمیم اشتباه در چه مواردی موثر و در چه مواردی غیرموثر است باید انواع اشتباه را در اینجا تبیین کنیم
برای درک تاثیر اشتباه در قراردادها به بررسی سه نوع اشتباه در زیر می پردازیم :
۱- اشتباهاتی که موجب بطلان معامله می شوند .
۲-اشتباه موجب می شود قابلیت فسخ معامله به وجود آید .
اشتباه در وجود علت تعهد
اگر طرف قرارداد در علت تعهد اشتباه کرده باشد باعث بطلان معامله خواهد شد. علت یا جهت تعهد چه می باشد؟ علت یا جهت تعهد امری است که منظور مستقیم متعهد بوده است . به عبارت دیگر امری که متعد راضی به انعقاد قرارداد شده است علت تعهد امری نوعی است و در تمام عقودی که از یک نوع باشند ،علت تعهد یکسان است . در این نوع قراردادها ، اشتباه در وجود علت تعهد و یا اشتباه در وجود عوضی که در مقابل علت تعهد پرداخت می شود بدون شک موجب بطلان عقد خواهد بود ، چرا که چنین اشتباهی اراده طرفین را از بین می برد . این قاعده از م ۳۶۱ ق.م. استنباط می شود .
اشتباه در نوع قرارداد
اگر طرفین قرارداد در ماهیت عقد ، اشتباه کنند در نوع عقد اشتباه کنند معامله باطل است اگر یکی از طرفین قرارداد قصد فروش داشته باشد طرف دیگر این طور تصور بکند که فرد دارد مال خودش را به او می بخشد تعیین قیمت جنبه صوری و ظاهری دارد چنین معامله ای در عالم خارج منعقد نمی شود
اشتباه در هویت موضوع عقد
در این اشتباه نوع عقد مشخص است ولی طرفین عقد در مورد موضوع واحدی توافق نکرده اند
متعاملین در هویت موضوع قرارداد اشتباه می کنند یعنی هر کدام از طرفین قرارداد موضوع مختلفی را در نظر داشته باشند توافق اراده ، تطابق ایجاب و قبول از نظر موضوع بوجود نمی آید. همانند عقد بیعی که بایع قصد فروش یک منزل و خریدار قصد خرید یک مغازه را داشته باشند
اشتباه در صورت عرفیه یا نوعیه موضوع قرارداد
این اشتباه زمانی رخ می دهد که آنچه مورد معامله قرار گرفته با آنچه مورد توافق طرفین بوده ، از نظر عرفی متفاوت باشد.به عبارت دیگر عرف آنها را دو تا چیز مختلف بداند حالا ممکن است انها از دو جنس مختلف باشند یا نه.د ر این نوع اشتباه فرض بر این است که موضوع ایجاب و قبول ، موضوع واحدی است ولی یکی از طرفین یا هر دو آنان در صورت عرفیه آن اشتباه کرده اند .حالا این اشتباه شاید توسط یکی از طرفین معامله صورت گرفته باشد یا اینکه هر دوی طرف معامله نسبت به آن اشتباه کرده باشند . در اینجا بعلت فقدان توافق اراده و مطابقت نداشتن ایجاب و قبول معامله باطل است
در قراردادهایی که شخصیت طرف معامله ، علت عمده عقد است اشتباه ممکن است
- در مورد هویت جسمی طرف قرارداد باشد
- در اوصاف طرف قرارداد باشد
در حالت اول ، معامله باطل است
اشتباه در هویت جسمی یعنی چه؟
اشتباه در هویت جسمی بدین معنی است که کسی را به جای دیگری بگیرید یعنی به علت شباهت ظاهری دو نفر آنها را با یکدیگر اشتباه بگیرید . همان گونه که گفته شد اشتباه در هویت جسمی شخص طرف معامله عقد را باطل می کند .
در مورد اشتباه در اوصاف اساسی شخص طرف معامله نیز این کلمه به معنای بطلان است .در اینجا هم معامله محکوم به بطلان خواهد واگر قبلا با این قصد شما عقد را واقع کردید که طرف از توانایی مالی بسیار پایینی برخوردار است بعدا متوجه می شوید که فرد، فرد ثروتمندی استبه تصور اینکه شخصی فقیر است به او پولی می پردازید و بعدا معلوم می شود که ثروتمند است اینجا عقدقطعا باطل خواهد بود).
اما اگر اشتباه در اوصاف غیر اساسی طرف معامله باشد . خلل به معنای ایجاد خیار فسخ است .
ضابطه تشخیص اساسی بودن یا نبودن اوصاف طرف معامله ضابطه نوعی یا عرفی است مگر آنکه ثابت شود وصف مورد نظر اگر چه از نظر عرف اساسی است ولی از دید طرفین قرارداد فرعی بوده است . این مسئله با فقه امامیه هماهنگی دارد .اشتباه در شخص در صورتی طرف از ارکان عقد بوده باشد و دخالت کامل در نظر طرف دیگر داشته باشد از موجبات بطلان قرارداد است
اشتباه منجر به خیار فسخ
مواردی وجود دارد که اشتباه زمینه را برای خیار فسخ آماده می کند یعنی این اشتباهات اهمیت کمتری دارد دیگر موجب بطلان قرارداد نمی شود
اهمیت این اشتباهات نسبت به اشتباهات گروه اول کمتر است و موجب بطلان قرارداد نمی شود .
- اشتباه در قیمت : براساس م ۴۱۶ ق.م . اگر یکی از طرفین قرارداد به شکل فاحشی مغبون شود ، پس از اطلاع از غین خود می تواند عقد را فسخ نماید .
- اشتباه در اوصاف غیر اساسی موضوع عقد ، مشروط بر اینکه این اوصاف به صورت صریح در قرارداد ذکر شده باشند یا به صورت ضمنی وارد محدوده قلمرو اراده طرفین عقد شده باشند که در این صورت مشروط له خیار فسخ خواهد داشت .
- اشتباه در اوصاف غیر اساسی طرف معامله : همانند آنچه در مورد دوم ذکر شد ، چنانچه اوصاف فرعی شخص طرف قرارداد به صورت ضمنی یا صریح وارد قرارداد شوند ، موجب خیار فسخ برای طرف دیگر است .
- اشتباه ناشی از تدلیس ( عملیاتی که برای گمراه کردن و فریب طرف دیگر عقد انجام گیرد )
در بسیاری از موارد اشتباه در اوصاف موضوع معامله یا اوصاف شخص طرف معامله ناشی از تدلیس است . یعنی گفتار یا کردار متقلبانه یکی از طرفین قرارداد این اشتباه را بوجود آورده است.تدلیس موجب خیار فسخ برای طرف دیگر عقد است .
