وکیل کسی است که از طرف شخص دیگری – اعم از حقوقی یا حقیقی – به موجب عقد وکالت برای انجام کاری مامور می‌شود.
وکالت یک عقد جایز است که در چارچوب مقررات قانون مدنی منعقد می‌شود و طرفین آن وکیل و موکل نامیده می‌شوند.
طبق تعریف ارائه شده در ماده ۶۵۶ قانون مدنی، وکالت عقدی است که به موجب آن، یکی از طرفین طرف دیگر را برای انجام امری نایب خود می‌نماید.
شخص نیابت دهنده را موکل، و شخص نایب را وکیل می‌نامند.
وکیل می‌تواند در هریک از امور ذیل به نیابت از موکل خود اقدام کند:
- تنظیم معاملات و قراردادهای تجاری نظیر خرید و فروش و اجاره
- صدور و قبول اسناد تجاری نظیر چک و برات
- انعقاد نکاح و طلاق
- اداره‌ی اموال موکل و نیز طرح و پیگیری تمامی دعاوی حقوقی و کیفری در دادگاه یا اصطلاحا وکیل در محاکمه بودن.
اساسا تمامی امور حقوقی، قابلیت نیابت‌پذیری و انجام از سوی وکیل را دارند؛ مگر آنکه آن امور، از مواردی باشند که اصطلاحا قائم به شخص موکل است و تنها اوست که می‌تواند آن امور را انجام دهد؛ نظیر شهادت، اقرار، لعان، تمکین و مواردی از این دست که قابل وکالت دادن نیستند و انعقاد وکالت در مورد آنها، باطل است.
در اصل ۳۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده‌است که:
«در همه دادگاه‌ها، طرفین دعوا حق دارند برای خود وکیل انتخاب نمایند و اگر توانایی انتخاب وکیل را نداشته باشند باید برای آنها امکانات تعیین وکیل فراهم گردد.»
البته در ایران و عموم کشورها تصدی شغل وکالت دادگستری علاوه بر لزوم دارا بودن تحصیلات مرتبط دانشگاهی، مستلزم اخذمجوزهای لارم و گذرانیدن دوره‌های کارآموزی در کانون‌های وکلا میباشد وکالت یک نوع عقد از عقود است که بین موکل و وکیل، بسته می‌شود و به جای موکل کار مورد وکالت را انجام می‌دهد.
وکیل در موضع دفاع، از تامینات شغل قضا برخوردار است و حرفه وکالت از آثار مترتبه بر تجارت، پیروی نمیکند و بدین جهت، وکالت را نمیتوان یک کسب و کار تلقی کرد
در قانون آیین دادرسی مدنی، باب دوم وکالت در دعاوی آمده است هریک از متداعیین می‌توانند برای خود حداکثر تا دو نفر وکیل انتخاب و معرفی نمایند که این موضوع در قانون آیین دادرسی کیفری متفاوت بوده و متهم در مرحله دادسرا صرفا می‌تواند یک نفر وکیل معرفی و در دادگاه کیفری دو صرفا دو نفر و کیفری یک تا سه وکیل را می‌تواند انتخاب و جهت دفاع به دادگاه معرفی نماید.
طبق قانون آیین دادرسی مدنی وکلاء متداعیین باید دارای شرائطی باشند که به موجب قوانین راجع به وکالت در دادگاه‌ها برای آنان مقرر گردیده است و وکالت ممکن است، به موجب سند رسمی یا غیر رسمی باشد.
در صورت اخیر، در مورد وکالت‌نامه‌های تنظیمی در ایران، وکیل می‌تواند ذیل وکالت‌نامه تایید کند که وکالت‌نامه را موکل شخصا در حضور او امضاء یا مهر کرده یا انگشت زده است.
در صورتی که وکالت در خارج از ایران داده شده باشد باید به گواهی یکی از مامورین سیاسی یا کنسولی جمهوری اسلامی ایران برسد.
مرجع گواهی وکالت‌نامه اشخاص مقیم در کشورهای فاقد مامور سیاسی یا کنسولی ایران به موجب آیین نامه‌ای خواهد بود که توسط وزارت دادگستری با همکاری وزارت امور خارجه ظرف مدت سه ماه تهیه و به تصویب رئیس قوه قضائیه خواهد رسید.
اگر وکالت در جلسه دادرسی داده شود، مراتب در صورت‌جلسه قید و به امضاء موکل می‌رسد و چنانچه موکل در زندان باشد، رئیس زندان یا معاون وی باید امضاء یا اثر انگشت او را تصدیق نمایند.
و در صورتی که موکل امضاء، مهر یا اثر انگشت خود را انکار نماید، دادگاه به این موضوع نیز رسیدگی خواهد نمود.
طبق قانون مدنی عقد وکالت به طرق ذیل مرتفع می‌شود:
- به عزل موکل.
- به استعفاء وکیل.
- به موت یا به جنون وکیل یا موکل.
انواع وکیل در نظام حقوقی ایران عبارتند از:
وکیل انتخابی:
وکیل انتخابی یکی از رایج ترین انواع وکیل است؛ به این صورت که فردی وکیل خود را که دارای پروانه وکالت پایه یک از کانون وکلای دادگستری (اسکودا) یا مرکز امور کارشناسان قوه قضائیه میباشد را شخصا انتخاب می کند و با تنظیم قرارداد وکالت، او را برای دفاع از حقوق خود در مراجع قضایی، نماینده قرار می دهد.
وکیل معاضدتی:
براساس قانون مدنی همه افراد در مراجع قضایی باید برای خود وکیل حقوقی داشته باشند.
اما چنانچه به دلیل عدم توانایی مالی و یا هر دلیل دیگری شخصی نتواند برای خود جانشین انتخاب کند، براساس صلاحدید دادگاه و تشخیص کمیسیون کانون وکلا، برای او به صورت رایگان وکیل در نظر گرفته می شود تا بتواند از حقوق وی در دادگاه دفاع کند.
به چنین وکیلی که با این روش انتخاب می شود، وکیل معاضدتی می گویند.
در این شرایط شخص از حق وکیل حقوقی رایگان برخوردار است.
وکیل تسخیری:
موضوع وکیل تسخیری در مبحث دعاوی کیفری مطرح می شود، به این صورت که در موارد محاکماتی و دادرسی، متهم به دلیل عدم بضاعت مالی و هر دلیلی از اخذ وکیل امتناع می کند.
در واقع زمانی که هیچ نماینده ای برای دفاع از حقوق متهم به پرونده وارد نشده است، دادگاه از میان وکلای دادگستری، جانشینی را به صورت رایگان در اختیار متهم قرار می دهد.
به وکیلی که به این صورت وارد یک پرونده می شود، وکیل تسخیری می گویند.
وکیل سازمانی:
براساس قانون حمایت قضایی از کارمندان نیروهای مسلح و دولتی، در صورتی که این کارمندان دولتی از جمله لشگری و کشوری در کارهای خدمتی با مشکلات حقوقی و قضایی مواجه شوند، سازمان محل خدمت او موظف است متخصصان حقوقی خود را به عنوان وکیل حقوقی برای دفاع از کارمندانی که با مشکل رو به رو شده اند، اختیار کند.
به چنین وکلایی که در مراجعه قضایی از حقوق کارکنان دولتی دفاع می کنند، وکیل سازمانی می گویند.
وکیل اتفاقی:
ممکن است افرادی در رشته حقوق تحصیل کرده اند و هنوز شغل آن ها وکالت نیست، ولی به صورت کاملا اتفاقی در مسیر حل مشکلات و رسیدگی به پرونده خویشاوندان خود در مراجع قضایی قرار می گیرند.
در واقع این افراد بدون وارد شدن به مراحل کارآموزی و آزمون کانون وکلا در یک مورد خاص پروانه وکالت اخذ کرده اند.
این افراد با سپری کردن روند قانونی و پرداخت هزینه ها می توانند چنین وکالتی را بپذیرند و از این طریق از حقوق اطرافیان خود دفاع کنند، به چنین وکیلی وکیل اتفاقی می گویند.
وکیل کارآموز:
مطابق قانون، افراد تحصیل کرده در رشته های حقوق پس از قبولی در آزمون های ورودی کانون وکلای دادگستری، باید مدتی را در کنار وکیل حقوقی حرفه ای و با تجربه به عنوان کارآموز سپری کنند.
این افراد می توانند در همان مدت کارآموزی زیر نظر سرپرستان خود، وکالت پرونده های سبک را بر عهده بگیرند.
به وکلایی که در دوران کارآموزی به وکالت می پردازند، وکیل کارآموز یا کارآموز وکالت می گویند.
