تابعیت در همه ی کشورهای دنیا پذیرفته شده است و وجود دارد.
یکی از اصطلاحات رایج حقوق بین الملل خصوصی است که در همه ی کشورهای دنیا از طرف حقوق دانان دارای معنای واحدی میباشد.
تابعیت رابطه ای سیاسی، حقوقی و معنوی است که به واسطه ی آن بین یک شخص یا دولت معین در جامعه جهانی برقرار میگردد.
در واقع تابعیت معیاری است که اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی را در سطح بین الملل از یکدیگر متمایز مینماید.
با توجه به توضیحات فوق تابعیت یکی از قواعد حقوقی است که به دلیل وجود و پذیرش آن در دنیا و زیر سوال بودن بی تابعیتی در دنیا در طی حدود دو قرن گذشته وارد قوانین ایران شد و با گذشت زمان قوانین مختلفی برای آن مورد تصویب قرار گرفته است.
مطابق قانون مدنی ایران از ماده ی ۹۷۶ قانون مدنی تا ماده ی ۹۹۱ قانون مدنی و همچنین در قانون اساسی اصول ۴۱ و ۴۲ به موضوع تابعیت پرداخته شده است و مطابق قوانین ایران تابعیت امری مورد پذیرش قرار گرفت.
با توضیح ماده ۹۷۶ قانون مدنی و بندهایش به انواع تابعیت و چگونگی اخذ تابعیت، سیستم های خون و خاک در ایران میپردازیم.
متن ماده ۹۷۶ قانون مدنی ایران میگوید:
اشخاص ذیل تبعه ی ایران محسوب می شوند:
- کلیه ی ساکنین ایران به استثنای اشخاصی که تبعیت خارجی آنها مسلم باشد؛ تبعیت خارجی کسانی مسلم است که مدارک تابعیت آنها مورد اعتراض دولت ایران نباشد.
این بند همانطور که مشخص است هر کسی را که در ایران زندگی میکند را ایرانی دانسته، مگر کسی که خارجی بودنش مشخص باشه و دولت ایران مدارک او مورد قبولش نباشد و در این صورت حتی اگر ساکن ایران هم باشد، او را ایرانی نمیداند.
بند یک ماده ۹۷۶ قانون مدنی بیانگر اخذ تابعیت از طریق سیستم خاک نیست، بلکه به تابعیت ناشی از سکونت پرداخته است.
لازم به ذکر است که این بند در روزگاران گذشته مورد تصویب قرار گرفته است و در نوع و زمان خودش قانون بسیار پیشرفته ای بوده و هست.
قبل از اینکه بند دوم و بندهای بعدی این ماده را مورد توضیح قرار دهیم، لازم است بدانیم که تابعیت به دو دسته ی تابعیت اصلی و تابعیت فرعی تقسیم میشود.
تابعیت اصلی تابعیتی است که از ابتدای تولد شخص به حکم قانون به وی تحمیل میشود که بسته به نظام حقوقی کشورها از طریق خون و خاک امکان پذیر است.
تابعیت از طریق سیستم خون بدین معناست که از طریق نسب به فرزند به محض تولد از طریق پدر یا مادرش تحصیل میشود.
اصل خون به محلی که طفل در آنجا زاده میشود، کاری ندارد.
تابعیت از طریق سیستم خاک هم بدین صورت است که فرد به محض تولدش در یک کشوری که سیستم خاک مورد پذیرشش است، تابعیت آن کشور را بدست می آورد.
در قانون مدنی ماده ۹۷۶ از بند دوم تا پنجم به دو دسته تابعیت که شامل تابعیت فردی که پدرش ایرانیست، اصل خون، و تابعیت ناشی از تولد یک فرد در ایران، اصل خاک اشاره شده است.
- کسانی که پدر آنها ایرانی است اعم از اینکه در ایران یا خارج متولد شده باشند.
این نوع تابعیت را تابعیت از طریق سیستم خون میگویند.
بدین شکل که تابعیت پدر بواسطه ی اینکه نسب فرزند خود محسوب میشود به فرزندش تحمیل میگردد.
در ایران سیستم اخذ تابعیت به طور اصلی خون است.در قانون ایران تابعیت مادر در تابعیت فرزندش هیچ اثری ندارد و در واقع قانون ایران برای اینکه جلوی ایجاد تابعیت مضاعف را بگیرد، چنین سیستمی را پذیرفته است.
این در حالی است که در بسیاری از کشورها هیچ تفاوتی بین تابعیت پدر و مادر وجود نداشته و طفل به محض تولد دارای تابعیت پدر و مادر خود میشود.
- کسانی که در ایران متولد شده و پدر ومادر آنان غیر معلوم باشند.
این بند به سیستم خاک اشاره دارد و در اینجا قانونگذار سیستم خاک را به صورت فرعی پذیرفته است و مقصودش این است که اگر کودکی در ایران متولد شده باشد اما بدون پدر و مادر و هیچ هویت در ایران یافت شود، این طفل ایرانی محسوب میشود و این بدین دلیل است که خواسته است از وجود شخص بی تابعیت در کشور جلوگیری نماید.
- کسانی که در ایران از پدر و مادر خارجی که یکی از آنها در ایران متولد شده، بوجود آمده اند.
منظور از این ماده این است که اگر دو خارجی که با یکدیگر ازدواج کرده اند و در ایران دارای فرزندی شوند و دوباره به کشورشان بازگردند و فرزند آنها دوباره با یک خارجی ازدواج کند و به ایران بازگردد و در ایران صاحب فرزند شود، فرزند آنها بواسطه ی اینکه پدر یا مادرش در ایران متولد شده است، میتواند تابعیت ایرانی داشته باشد.
تا اینجا قانون اصلا به مادر حال چه خارجی چه ایرانی اشاره نکرده بود اما در این بند به مادر خارجی اشاره کرده و برای مادر خارجی ارزش قائل شده است، این در حالی است که تابعیت مادر ایرانی هیچ تاثیری در تابعیت فرزندش ندارد و این موضوع را در این بند هم میتوانیم به وضوح درک نماییم.
- کسانی که در ایران از پدری که تبعه ی خارجه است بوجود آمده و بلافاصله پس از رسیدن به سن هجده سال تمام لااقل یک سال دیگر در ایران اقامت کرده باشند و الا قبول شدن آنها به تابعیت ایران بر طبق مقرراتی خواهد بود که مطابق قانون برای تحصیل تابعیت ایران مقرر است.
این بند به موردی میپردازد که زن و شوهر ایرانی نیستند و دارای فرزند هستند و در ایران زندگی میکنند، ماده میگوید اگر فرزند به هجده سال تمام رسیده باشد و به پدر و مادرش بگوید که تابعیت ایرانی را میخواهد میتواند حداقل یکسال دیگر هم در ایران زندگی کند تا تابعیت ایرانی را اخذ نماید و اگر این شرایط را نداشته باشد باید مطابق قوانین ایران نسبیت به اخذ تابعیت اقدام نماید.
- هر زن تبعه ی خارجی که شوهر ایرانی اختیار کند.این بند به تحصی تابعیت از طریق ازدواج اشاره دارد؛ بنابراین یک زن خارجی که با یک مرد ایرانی ازدواج کند تابعیت ایرانی شوهرش به وی تحمیل میشود و این تابعیت ناشی از ازدواج میباشد.
ذکر این نکته لازم است که تابعیت از مرد ایرانی به زن تحمیل میشود؛ یعنی اگر مرد خارجی با زن ایرانی ازدواج کند، مطابق قواعد ایران تابعیت ایرانی زن به مرد اعطا نمیشود.
- هر تبعه ی خارجی که تابعیت ایران را تحصیل کرده باشد.
منظور این بند این است که اگر یک تبعه ی خارجی از دولت ایران درخواست تابعیت ایرانی را بنماید مطابق قوانین میتواند تابعیت ایرانی را تحصیل نماید.
تبصره ی ماده ۹۷۶ قانون مدنی:
"اطفال متولد از نمایندگان سیاسی و کنسولی خارجه مشکول فقره ی ۴ و ۵ نخواهند بود".
این بند فرزندان متولد از ماموران دیپلماتیک خارجی را مشمول سیستم خاک برای تحصیل تابعیت نمیداند و میگویدکه اینها نمیتوانند تابعیت ایرانی را داشته باشند.
