عقد مساقات در قانون مدنی

مقدمه

ریشه مساقات سقی و به معنای نوشاندن است.همان طور که گفته شد، مساقات از کلمه سقی گرفته شده است و به معنای کار دو طرف در آب دادن درختان است.

احکام مساقات با احکام مزارعه یکسان است ولی در پاره ای از موارد تفاوت هایی وجود دارد که بیان خواهد گردید.

ماده ۵۴۳ ق.م. مساقات معامله ای است که بین صاحب درخت و امثال آن یا عامل در مقابل حصه مشاع معین از ثمره واقع می شود و ثمره اعم است از میوه و برگ گل و غیرآن.

عقد مساقات جزء عقود معینه است و جهت بهره برداری از کار دیگری برای ازدیاد بهره درختان وضع گردیده است.

شرط اول عقد مساقات

شخصی که کار می کند، عامل و شخصی که صاحب درختان است، مزارع یا مساقی نامیده می شود.

طرفین عقد مساقات باید شرایط اساسی را داشته باشند (عاقل، بالغ و … باشند) ولیکن افزون بر آن باید شرایط ویژه ای را نیز دارا باشند.

اولین شرط:

درختان باید اصول ثابته داشته باشند؛ درخت هایی که مثمر نیستند با توجه به متن صریح قانون موضوع عقد مساقات واقع نمی گردند.

صاحب درخت باید مالک منافع درخت نیز باشد.

1. مالک درخت، مالک منافع نیز هست.
2. صرفا مالک منافع است (متولی وقف).

شرط دوم عقد مساقات:

در عقد مساقات مدت باید معین باشد. در عقد مساقات مدت به طوری تعیین گردد که نقصان بر آن حمل نشود.

عقد مساقات عقد معوض است.

عقد مساقات یک عقد معوض است بدین ترتیب که عامل در برابر سهمی که اخذ می نماید باید کاری را انجام دهد. اگر درختانی باشند که نیاز به آبیاری نداشته باشند ولی نیاز به یک سری عملیات داشته باشند، می توانند موضوع عقد مساقات واقع گردند.

یک سری از درختان هستند که برای حفظ ثمره آن ها عملی صورت نمی گیرد؛ در نتیجه عقد مساقات در مورد آن ها جایز نیست.

تعیین حوزه فعالیت عامل

عملیاتی که شخص عامل باید انجام بدهد، باید در عقد مشخص گردد. ممکن است در عقد مساقات حوزه فعالیت عامل مشخص نشود و به طور مطلق باشد، این فعالیت ها بر دو قسم است:

1. اعمالی که هر ساله تکرار می شود بر عهده عامل است.
2. اعمالی که هر ساله تکرار نمی شود بر عهده مالک است.

بهتر است تمام فعالیت هایی که برای به بار نشستن درخت لازم است در عقد مساقات تصریح گردد، در صورت عدم تصریح از عرف پیروی می شود.

طرفین عقد مجاز هستند که بر خلاف قوانین مفسره شرایطی را در عقد تصریح نمایند.

طرفین عقد مجاز نیستند که شرطی را برخلاف مقتضای عقد در متن عقد تصریح نمایند. عقد مساقات عبارت است از عقد معوضی که در مقابل عملی که عامل انجام می دهد، عوضی به وی پرداخت می گردد.

اجیر

در عقد مساقات می توان شرط نمود که عامل برای کمک، اجیر استخدام نماید. در صورتی که عامل از انجام عمل امتناع نماید در حالی که هنوز تاریخ قرارداد به اتمام نرسیده است طرف قرارداد می تواند اجبار وی را از دادگاه بخواهد؛ در صورتی که اجبار وی امکان پذیر نباشد، حاکم می تواند دیگری را به هزینه عامل به انجام این عمل بگمارد.

اگر کسی را به عنوان اجیر یافت ننمودند یا این که در عقد مساقات قید مباشرت شده باشد، در این صورت مزارع می تواند عقد را فسخ نموده و در صورت عدم فسخ مطالبه خسارت نماید.

نکات: در عقد مساقات باید سهم عامل به طور مشاع از ثمره درختان تعیین گردد. در عقد مساقات می توان شرط نمود که یکی از طرفین مال معینی را به دیگری بدهد.

سوال :چه زمانی شخص عامل مالک سهم خود از ثمره می گردد؟

ماده ۵۴۴ ق.م. در هر مورد که مساقات باطل باشد یا فسخ شود، تمام ثمره، مال مالک است و عامل مستحق اجرت المثل خواهد بود.

سه مرحله در بحث ثمره و مالک بودن

1. درختان را به شخص عامل تحویل داده ولیکن هیچ اثری از روئیدن در آن ها نیست.
2. درختان شکوفه نموده و به بار می نشینند و میوه می دهند.
3. مرحله چیدن و تقسیم کردن.

قانون مدنی به نحوی مسئله را تنظیم نموده است که حتی با به بار نشستن درختان و میوه دادن آنها، عامل در آن ها سهیم نیست مگر در مرحله سوم.

قانون مدنی عامل را از زمان تقسیم ثمره مالک سهم خود می داند و بدین جهت بین فسخ قبل از ظهور ثمره و بعد از آن فرقی قائل نشده است. اگر درخت به بار بنشیند ولی بار چیده نشود و معامله فسخ گردد، در این جا ثمره ها متعلق به مالک و عامل مستحق اجرت المثل است.

عقد مساقات لازم است

مساقات عقد لازم است و با اقاله، فسخ یا انفساخ منحل می گردد. اگر یکی از طرفین عقد فوت نماید، عقد به قوت خود باقی است.

در صورتی که وراث قبول ننمایند که قائم مقام متوفی (عامل) گردند، با هزینه ای که از ترکه برداشت می شود، کار ادامه پیدا خواهد کرد. اگر مساقی یا مزارع فوت نماید، عامل به کار خود ادامه داده و با ورثه در ثمره شریک خواهد بود.

ماده قانونی

ماده ۵۴۵ ق.م. مقررات راجعه به مزارعه که در مبحث قبل ذکر شده است در مورد عقد مساقات نیز مرعی خواهد بود؛ مگر این که عامل نمی تواند بدون اجازه مالک معامله را به دیگری واگذار یا با دیگری شریک نماید.

در مزارعه، مزارع می تواند معامله را بدون اجازه مالک به دیگری واگذار نماید و در مساقات، عامل نمی تواند معامله را به دیگری واگذار نماید؛ در حالی که طبق ماده ۵۴۱ ق.م. عامل می تواند برای زراعت اجیر بگیرد یا با دیگری شریک شود ولی برای انتقال معامله یا تسلیم زمین به دیگری، رضای مزارع لازم است.

انفساخ عقد

طبق ماده ۵۴۴ ق.م. در هر مورد که مساقات باطل باشد یا فسخ شود تمام ثمره، مال مالک است و عامل مستحق اجرت المثل خواهد بود.

اگر درختان مثمری را به کسی بدهیم و در اثناء این مدت که قرارداد منعقد شده است متوجه شویم که این درختان به ثمر نخواهند نشست، در این صورت عقد مساقات منفسخ می شود، در صورتی که عامل، عملیات را انجام دهد و عقد منفسخ گردد، وی مستحق اجرت المثل خواهد بود.

برخی معتقد هستند که شرط به قوت خود باقی است و عامل باید وجهی را پرداخت نماید. برخی دیگر معتقدند که چون شرط، ضمن عقد لازم تصریح شده است و حال براساس قوانین جاری، عقد باطل گردیده در نتیجه شرط نیز باطل خواهد شد و عامل نباید وجهی را پرداخت نماید.

نظر صحیح نظر دوم است ولیکن عامل باید اجرت المثل خود را دریافت نماید.