جلسه ی دادرسی از نظر لغوی آن جلسه ای است یا آن نشستی است که در آن جلسه به دادخواهی دادخواه و به تظلم خواهی خواهان رسیدگی می شود مفهوم حقوقی جلسه ی دادرسی نیز از مفهوم لغوی اش دور نیست بدین معنا که اگر قاضی یا قضاتی که در مرجع قضاوتی وجود دارند با تعیین وقت قبلی و دعوت قبلی از اصحاب دعوا و وکلای آنها حضور پیدا بکنند تا به دعوایی رسیدگی بکنند یا به امری که خواهان مطرح کرده رسیدگی بکنند و در آن جلسه به ادعاهای اصحاب دعوا و ادله ی اصحاب دعوا رسیدگی بشود چنین جلسه ای، جلسه ی دادرسی محسوب می شود .
اقسام جلسه ی دادرسی
۲ نوع جلسه ی دادرسی به طور معمول در دادگاه ها وجود دارد: ۱- جلسه ی عادی و معمولی است یک جلسه ی دیگر دادرسی هم جلسه ی دادرسی خارج از نوبت هست.جلسه ی عادی یا معمولی جلسه ای است که برای رسیدگی یا ادامه رسیدگی به دعوای خواهان چون ممکن هست که برای اولین بار به خواسته خواهان در جلسه ی دادگاه رسیدگی بشود یا یکبار رسیدگی شده و رسیدگی ادامه پیدا می کند و وقت رسیدگی تجدید می شود .جلسه ای است که برای رسیدگی یا ادامه رسیدگی به دعوای خواهان با تعیین وقت قبلی و دعوت اصحاب دعوا یا وکلای آنها تشکیل می شود که علی الاصول در تعیین وقت قبلی رعایت نوبت طبق دفتر دادگاه اساس جلسه ی عادی یا معمولی را تشکیل می دهد .
و جلسه ی دادرسی خارج از نوبت جلسه ای است که بدون توجه به ترتیب دفتر اوقات توسط دفتر دادگاه تعیین می شود در این جلسه هم علی الاصول اصحاب دعوا دعوت می شوند وقت قبلی تعیین می شود اصحاب دعوا و وکلایشان دعوت می شوند اما رعایت نوبت در این جلسه ی دادرسی خارج از نوبت ضروری نیست.
وقت فوق العاده
یکی از واژه هایی که امروزه در دادگاه ها به کار می برند واژه ی وقت فوق العاده است وقت فوق العاده یا جلسه ی فوق العاده در مواردی به کار می رود که دادگاه اصولا خارج از اوقاتی که در دفتر مخصوص ثبت شده چه به صورت وقت عادی چه به صورت خارج از نوبت و علی الاصول بدون حضور اصحاب دعوا و بدون دعوت قبلی از اصحاب دعوا اقدام به صدور رای می کند. معمولا وقتی که دادگاه ها بعد از تشکیل جلسه ی دادرسی اقدام خاصی را لازم بدانند که انجام بشود دیگر حضور اصحاب دعوا در جلسه ی دادرسی لازم نباشد یکی وقتی را به عنوان وقت احتیاطی تعیین می کنند و بعد از آنکه جلسه ی دادرسی تشکیل شد آن اقدام مورد نظر دادگاه را انجام می دهندجلسه ای که دادگاه تشکیل می دهد و بدون حضور اصحاب دعوا و قبل از حلول وقت احتیاطی این جلسه تشکیل می شود این جلسه را می گویند جلسه ی فوق العاده. یعنی جلسه ای که بین جلسه ی رسیدگی دادگاه در وقت مقرر قانونی و قبل از حلول وقت احتیاطی دادگاه .
جلسه ی اداری
وقت اداری یا جلسه ی اداری جلسه ای است که دادگاه علی الاصول بدون اینکه از قبل وقتی را برای اصحاب دعوا تعیین بکند آنها را دعوت بکند یا حتی وقتی را به عنوان وقت احتیاطی تعیین بکند تا پرونده از گردونه ی رسیدگی خارج نشود و در فاصله ی بین وقت دادرسی و وقت احتیاطی اقدام خاصی را بخواهد انجام بدهد پرونده را بدون اینکه از قبل وقتی مدنظر باشد ملاحظه بکند و تصمیم بگیرد در جلسه ی اداری اصولا دعوت اصحاب دعوا ضروری نیست .
وقت احتیاطی
وقت احتیاطی هم مثل وقت رسیدگی در دفتر اوقات ثبت می شود به گونه ای که دادگاهها معمولا چند پرونده را در هر روز مقید می کنند به وقت رسیدگی که اصحاب دعوا را در آن روز برای پرونده ها دعوت می کنند .علی الاصول پرونده هایی که در وقت احتیاطی قرار می گیرند در خارج از زمانی است که در آن ساعت دادگاه پرونده ی دارای وقت رسیدگی دارد مثلا ساعت ۱۲ ظهر به بعد یا ۱ به بعد که آن پرونده های دارای وقت احتیاطی را ملاحظه بکنند .
تشریفات تعیین و تشکیل جلسه دادرسی و جریان
وقتی که دادخواست تقدیم دادگاه شد بعد از اینکه وارد دفتر کل دادگاه شد و ثبت شد، توسط مقام ارجاع دادخواست ارجاع می شود به شعبه و بعد از اینکه مجددا داده شد به دفتر کل و شعبه ی مرجوع الیه در دفتر ثبت دادخواستها ثبت شده بر می گردد به دادگاه و پرونده اگر کامل بود توسط مدیر دفتر گزارشی تهیه می شود و به دادگاه داده می شود اگر ناقص بود بعد از اخطار رفع نقص صادر شد و خواهان دادخواست را در مهلت مقرر کامل کرد پرونده وارد دادگاه می شود و دادگاه هم ملاحظه می کند و اگر پرونده را کامل دید دستور تعیین وقت می دهد و دستور ابلاغ دادخواست و ضمائم آن به خوانده می دهد اولین قدمی را که برای تعیین جلسه ی دادرسی برداشته می شود و به موجب ماده ۶۴ و ۶۶ قانون دادرسی مدنی این است که توسط دادگاه وقت دادرسی دستور داده بشود که تعیین بشود .
تعیین زمان جلسه
در خصوص تعیین زمان دادرسی علی الاصول باید رعایت نوبت بشود مگر در مواردیکه قانونگذار رعایت نوبت را یا خارج از نوبت تشکیل جلسه ی دادرسی را مجاز بداند یا قاضی را مکلف بکند به اینکه در خارج از نوبت دادرسی خودش جلسه ای را تشکیل بدهد .در این ماده می خوانیم که پس از وصول پرونده به دیوان عالی کشور رئیس دیوان یا یکی از معاونهای وی پرونده را با رعایت نوبت و ترتیب وصول به یکی از شعب دیوان ارجاع می نماید شعبه ی مرجوع الیه به نوبت رسیدگی می کند مگر در مواردیکه به موجب قانون یا به تشخیص دیوان عالی کشور رسیدگی خارج از نوبت ضروری باشد .
رعایت فاصله ی روز ابلاغ و روز جلسه
فاصله ی بین ابلاغ و زمان دادرسی حتما باید رعایت بشود و دادگاه برای اینکه جلسه ی دادرسی را تشکیل بدهد الزاما باید احراز بکند که این فواصل رعایت شده یا نه؟ ماده ۶۴ ق.آ.د.م آمده که وقت جلسه ی باید طوری معین شود که فاصله بین ابلاغ وقت و اصحاب دعوا و روز جلسه کمتر از ۵ روز نباشد .
ماده ۷۳ فاصله ی بین نشر آگهی تا جلسه ی دادگاه را کمتر از یک ماه نپذیرفته در ماده ۲۴۲ ق . آ . د . م در مواردیکه شخصی به عنوان گواه به دادرسی فرا خوانده می شود فاصله ی بین ابلاغ احضاریه ی گواه یا زمانی که برای دادرسی تعیین می شود حداقل یک هفته تعیین شده .
رعایت اوقات اداری
دادگاه باید وقت رسیدگی را در اوقات اداری تعیین بکند .در این ماده می خوانیم که برای رسیدگی به امور فوری دادگاه روز و ساعات مناسبی را تعیین و طرفین را به دادگاه دعوت می نماید در مواردی که فوریت کار اقتضاء کند می تواند بدون تعیین وقت و دعوت از طرفین و حتی در اوقات تعطیل و یا در غیر محل دادگاه به امور یاد شده رسیدگی کند .
تعیین مکان جلسه
اصولا جلسه ی دادرسی باید در محل دادگاه تشکیل بشود . در دفتر اوقات فقط زمان دادرسی تعیین می شود.زمان دادرسی باید در یک اخطاریه ای نوشته بشود و برای هر یک از اصحاب دعوا و افرادی که ممکن هست که حضور آنها در جلسه ی بعدی دادرسی لازم و ضروری باشد ارسال می شود و به آنها ابلاغ می شود و اولین کسانی که باید به آنها وقت دادرسی ابلاغ بشود اصحاب دعوا و وکلای آنهاست .
تشریفات تشکیل جلسه ی دادرسی
تشریفات چیست؟ یکی از آنها دین هست که مقدمات رسیدگی آن فراهم باشد مثلا متصدی دادگاه در زمان دادرسی و در وقت مقرر حضور داشته باشد .
یکی دیگر از شرایط موجبات مقدماتی رسیدگی دادگاه کامل بودن دادخواست هست ممکن هست جلسه ی اول دادرسی دادگاه بعد از ملاحظه ی دادخواست متوجه بشود که دادخواست کامل نیست و در نتیجه باید دادخواست را به دفتر دادگاه برگرداند تا دفتر دادگاه اقدام به رفع نقص بکند. و یکی دیگر از موجبات مقدماتی رسیدگی دادگاه حضور وکلای اصحاب دعوا و یا احراز ابلاغ وقت صحیح است. یعنی دادگاه باید ۲ نکته را احراز بکند یک نکته این هست که آیا وقت دادرسی به نحو صحیح به مخاطب ابلاغ شده یا خیر؟ و یا اصحاب دعوا و یا وکلای آنها حضور پیدا کرده اند یا خیر؟ دادگاه باید این فرصت را به اصحاب دعوا بدهد تا در مقابل یکدیگر رعایت اصل تناظر را بنمایند دادگاه زمانی می تواند موجبات مقدماتی رسیدگی را فراهم ببیند که فاصله ی زمانی که بین ابلاغ وقت و روز جلسه ی دادرسی توسط قانون مقرر کرده این فاصله و رعایت این فاصله احراز بشود .
تشریفات دیگر جلسه ی دادرسی (علنی بودن جلسه ی دادرسی)
جلسه ی دادرسی الزاما باید جز در مواردیکه قانونگذار غیر علنی بودن را مقرر کرده به صورت علنی تشکیل بشود. علنی بودن جلسه ی دادرسی به این معنا است که با توجه به در نظر گرفتن محل دادگاه و مکان دادگاه افراد بتوانند در جلسه ی دادگاه حضور پیدا کنند و شرکت پیدا کنند و ناظر جریان دادرسی باشند.
اصل ۱۶۵ سه دسته از موارد را از علنی بودن دادرسی مستثنی کرده و در واقع سری بودن جلسات را مقرر کرده ی ۱- در جائی که علنی بودن محاکمه منافعی عفت عمومی باشد ۲- علنی بودن محاکمه منافعی نظم عمومی باشد ۳- چنانچه دعوا، دعوای خصوصی باشد و طرفین تقاضا کرده باشند که جلسه ی دادگاه علنی نباشد در این صورت دادگاه جلسه ی رسیدگی را سری برگزار می کند .
تشریفات دیگر جلسه ی دادرسی (رعایت نظم در جلسه ی دادرسی)
ماده ۱۰۱ ق . آ . د . م رعایت نظم را مقرر کرده و به دادگاه اخطار داده که به شیوه ی مقتضی دادگاه را برقرار بکند این ماده مقرر می کند که دادگاه می تواند دستور اخراج اشخاصی را که موجب اختلال نظم جلسه شوند با ذکر نحوه ی اختلال در صورت جلسه صادر کند و یا تا ۲۴ ساعت حکم حبس آنها را صادر نمایند این حکم فوری اجرا می شود و اگر مرتکب از اصحاب دعوا یا وکلای آنان باشد به حبس از ۱ تا ۵ روز محکوم خواهد شد .
زمان و روز جلسه دادرسی
جلسه ی دادرسی علی الاصول در روزیکه تعیین شده و در ساعتی که از پیش تعیین شده و این روز و ساعت به اصحاب دعوا ابلاغ شده و تشکیل می شود در جلسه ی دادرسی دادگاه به اصحاب دعوا و کلای آنها اجازه می دهد که نسبت به دعوا یا امری که در دادگاه مطرح رسیدگی هست به صورت شفاهی و یا کتبی از خودشان دفاع کنند .
شروع جلسه ی دادرسی
از آنجا که خواهان خواسته خود را در دادخواست بیان کرده و ادله خود را هم در دادخواست اعلالام کرده و مستندات را هم پیوست کرده موجبی ندارد که دادگاه ابتدا وقت دادرسی را به خواهان اختصاص دهد تا خواهان مجددا همان حرف هایی را که در دادخواست مطرح کرده تکرار بکند مگر اینکه خواهان بخواهد خواسته هایی را که در دادخواست مطرح کرده به موجب اختیاراتی که در ماده ی ۹۸ ق . آ . د . م به او داده شده بخواهد افزایش بدهد یا کاهش بدهد و یا تغییر بدهد .
تنظیم صورت جلسه ی دادرسی
در جلسه ی دادگاه همان طوری که گفته شد علی الاصول طرفین با اظهارات شفاهی دفاعیات و اظهارات خود را بیان می کنند . و دادگاه باید حسب مورد یا مضمون آنها را بنویسد و در صورت جلسه منعکس بکند و در نهایت به امضاء اصحاب دعوا برساند و یا اینکه عین عبارات را در مواردیکه لازم باشد و قانون تعیین کرده در صورت مجلس منعکس بکند .
ماده ۱۰۲ این قانون مقرر می کند که در موارد ذیل عین اظهارات دعوا باید نوشته شود . وقتی که بیان یکی از آنها مشتمل بر قرار باشد .وقتی که یکی از اصحاب دعوا بخواهد از اظهارات طرف دیگر استفاده کند .در صورتیکه دادگاه به جهتی نوشتن عین عبارات را لازم بداند .
متعارض بودن اظهارات خواهان با آنچه در دادخواست آمده
اگر اظهارات خواهان در جلسه ی دادرسی با چیزی که در دادخواست آمده متعارض باشد چه باید کرد خواهان در جلسه ی دادرسی به نکته ای اشاره کرد خواسته ای را مطرح کرد که با آن چیزیکه در دادخواست آمده متفاوت است در این صورت ممکن هست فرض های مختلف مطرح بشود اولین فرض این هست که اگر اظهارات خواهان در جلسه ی دادرسی گویای این باشد که او از دادخواست صرف نظر کرده و واقع دعوای خودش را تغییر داده یا خواسته ی خودش را تغییر داده یا درخواست خودش را تغییر داده در اینصورت دادگاه آثاری را که بر این تغییر خواسته مطرح هست را برای آن و در نتیجه تصمیم لازم را می گیرد .
فرض دوم این هست که اظهاراتی که خواهان در جلسه ی دادرسی گفته اقرار به امری است که در دادخواست مورد انکار قرار گرفته .
اما فرض سوم این هست که ممکن هست که اظهاراتی که در دادگاه توسط خواهان مطرح می شود با اظهاراتی که در دادخواست مطرح کرده به گونه ای قابل جمع نباشد و برای دادگاه ایجاد ابهام بکند. در این صورت دادگاه باید بر اساس ماده ۹۵ ق . آ . د . م توضیح از خواهان ابهام را برطرف بکند .
حضور اصحاب دعوا و وکلا در جلسه ی دادرسی
همان طوری که گفته شده به موجب ماده ۹۳ ق . آ . د . م اصحاب دعوا تکلیفی ندارند که در جلسه ی دادرسی حضور پیدا کنند . در این مادهکه اصحاب دعوا می توانند درجلسه ی دادرسی حضور یافته یا لایحه ارسال نمایند . حاضر نشدن اصحاب دعوا یا حتی لایحه ندادن اصحاب دعوا مانع رسیدگی و تصمیم گیری دادگاه نیست البته مشروط به این که اوراق اخطاریهصحیح ابلاغ شده باشد .
پایان جلسه ی دادرسی
در ماده ۶۸ می خوانیم که در جلسات محاکمات هیچ یک از اعضای دادگاه بدون اجازه ی رئیس نمی توانند تکلم نمایند و اگر خواستن توضیحی را از متداعییین لازم بدانند بعد از تحصیل اجازه از رئیس سوال خواهند کرد. در ماده ۶۹ می خوانیم که هیچ کس حق ندارد درمحاکمه کلام متکلم را قطع کند جز رئیس در موردی که بیانات متکلم را خارج از موضوع بحث دید باید اخطار نماید . پس پایان جلسه دادرسی ممکن است به این دلیل باشد که وقت دادرسی پایان گرفته و یا ممکن است به این دلیل باشد که اظهارات اطحاب دعوا پایان گرفتهو طرفین تمام اظهارات خودشان را بیان کردند .
