یکی از مهمترین اسناد تجاری چک است که به دو صورت ظهرنویسی و قبض و اقباض، برای مبادله میان افراد مختلف استفاده می شود؛ استفاده از هر کدام از این روش ها، آثار حقوقی متفاوتی در پی خواهد داشت.
با یک امضا می توان ظهرنویسی چک را محقق کرد، این جمله به این معنی است که باید پشت چک را شخصی امضا کند تا ظهرنویسی محقق شود و برای این عمل اثر انگشت کافی نیست.
به بیانی دیگر پشت نویسی یا ظهرنویسی چک، عبارت یا عبارتی است بر پشت چک که بیانگر انتقال حق درج شده در سند مزبور و اثبات کننده ی آن است و همین طور به ظهرنویسی پشت نویسی هم گفته می شود و این ظهرنویسی با هدف های متفاوتی صورت می گیرد که می توان به ظهرنویسی به قصد انتقال، وکالت یا ضمانت یاد کرد. هر یک از این موارد با دیگری متفاوت است و شرایط خاص خود را دارد.
پشت نویسی یا ظهر نویسی چک به دو منظور انجام می شود:
به منظور انتقال چک:
دارنده چک با امضا در پشت چک می تواند چک را به فرد دیگری انتقال دهد، در حالی که وجه درج شده در چک در سررسید به وسیله صادر کننده تامین نشود، بانک پرداخت کننده ی وجه به صدور گواهی نامه عدم پرداخت اقدام می کند.
به منظور تضمین صادر کننده یا پشت نویس قبلی:
در این صورت برای افزایش اعتبار چک نزد فرد دارنده چک، شخص ثالثی به عنوان ضامن، پشت جک را امضا می کند که امکان دارد از صادر کننده ضمانت نماید یا از پشت نویس قبلی.
پشت نویسی چک در هر یک از انواع پشت نویسی چک چه مسئولیتی دارد؟
برای بررسی بیشتر در زمینه پشت نویسی یا ظهر نویسی چک باید به قانون تجارت (مواد مربوط به پشت نویسی برات) مراجعه کرد، از آن جایی که از یک سو فانون صدور چک، مسئولیت مدنی پشت نویسان را به قانون ارجاع داده است و از طرف دیگر در خود این قانون مواد به خصوصی در زمینه طهر نویسی چک وجود ندارد، بلکه به مواد مربوط به پشت نویسی برات منتقل شده است.
مطابق با آن چه پیشتر مطرح شد اگر پشت نویسی چک به دلیل انتقال چک باشد، دارنده ی چک در صورتی می‌تواند به پشت نویس مراجعه و مبلغ چک را طلب نماید که گواهی نامه ی عدم پرداخت تا ۱۵ روز از زمان سررسید چک صادر گردد.
در این حالت او توانایی آن را دارد که به هر کدام از صادرکننده و یا ظهر نویس، جهت دریافت طلب مراجعه کند، در غیر این صورت (خارج از زمان ۱۵ روز)، ظهر نویس در مقابل دارنده ی چک بری شده و دارنده فقط توانایی آن را دارد که از صادرکننده‌ی چک، طلب خود را مطالبه کند.
اما در صورتی که ظهر نویسی چک به منظور تضمین باشد، چنانچه چک پس از رجوع به بانک به دلیل فقدان موجودی برگشت بخورد و به عنوان چک برگشتی شناخته شود، ضامن به همراه کسی که او را ضمانت نموده است مسئول پرداخت می شود و در این فرض محدودیت زمانی در برگشت چک و غیره در قانون پیش‌بینی نگردیده است و دارنده در هر زمان توانایی آن را دارد که به ضامن و دیگر مسئولین چک، جهت وصول مبلغ درج شده در چک مراجعه نماید.
همان گونه که ملاحظه می گردد امضاء چک به عنوان ضامن، مسئولیت بیشتری را نسبت به امضاء به عنوان منتقل کننده به همراه دارد، اما چگونه می توان فهمید که ظهر نویس در حکم ضمانت است یا انتقال؟ آیا علاوه بر امضاء یک چک نوشتن نام نیز ضرورت دارد؟
برای انتقال چک فقط امضا کافی است و هیچ ضرورتی ندارد که نام دارنده در پشت چک لحاظ گردد، همین که امضای شخصی در پشت چک باشد نشان از آن است که وی دارنده چک بوده و چک به او انتقال داده شده است.
آیا می توان چک را بدون ظهر نویسی منتقل کرد؟
خیر، اگر فردی چکی را بدون ظهر نویسی به فرد دیگری منتقل کند این چک انتقال داده نشده است و همچنان فرد پیشین دارنده و ذی نفع چک است.
در صورتی که کسی مدعی خلاف این موضوع باشد باید به دادگاه مراجعه کرده و این ادعا را ثابت کند.
چند امضا در ظهر چک لازم است؟
وقتی یک فقره چک در وجه فرد خاصی نوشته شود برای منتقل کردن آن، دارنده باید حتما پشت چک را ظهرنویسی کند؛ به عبارت دیگر اگر سندی در وجه دیگری صادر شده باشد دارنده به صرف دو فقره امضا در ظهر چک آن را به دیگری انتقال می دهد.
در ظهر نویسی، وجه چک یا سند به شخصی دیگر انتقال داده می شود اما در صورتی که قصد ضمانت داشته باشیم ضمانت پرداخت وجه چک، از سوی صادرکننده به وسیله شخص ثالث یا همان ضامن انجام می گردد.
ظهرنویسی چک هیچ محدودیتی ندارد؛ وقتی یک فقره چک بین افراد دست به دست می گردد با هر بار ظهر نویسی، چک مورد نظر به فرد بعدی انتقال داده می شود.
البته در این مورد یک استثنا هم وجود دارد و آن در مورد چک حامل است.
چک های حامل نیاز به ظهر نویسی ندارند؛ زیرا این چک ها به نام شخص مشخصی نوشته نشده اند و هرکس با دارا بودن آن توانایی آن را دارد که به بانک مراجعه و آن را وصول کند.
ظهر نویسی با ضمانت چه تفاوتی دارد؟
پشت نویسی حاکی از انتقال سند است. ظهرنویسی چک به معنای انتقال چک به شخصی دیگر است.
با ظهرنویسی کسی که به نفع او پشت نویسی انجام شده است، دارنده چک به حساب می آید و تمام امتیازات و وجوه درج شده در چک به سودکسی است که به نام او چک ظهر نویسی انجام شده است.
ضمانت در ظهر چک چگونه است؟
غالبا ظهر نویسی یک چک با هدف انتقال صورت می پذیرد، یعنی امتیازات یک چک با ظهر نویسی به فردی دیگر انتقال داده می شود اما موارد دیگری هم وجود دارد که ظهر نویسی با آن اهداف صورت می پذیرد؛ یکی از آن موارد ضمانت است.
یعنی وقتی که در یک معامله به ضامن احتیاج باشد فردی ظهر چک را امضا و ضمانت می کند که در صورت عدم پرداخت وجه چک از سوی شخصی که آن را صادر کرده است، فرد امضاکننده ظهر، پرداخت مبلغ چک را بر عهده می گردد.
وقتی ضامن پشت چک را امضا می‌کند دیگر هیچ امتیازی به فرد دیگر انتقال داده نمی شود.
اکثر اوقات این ظهرنویسی زمانی انجام می گیرد که اعتبار صادرکننده چک برای دارنده آن مورد تایید نباشد و دارنده برای حصول اطمینان، تقاضا کند فرد ثالثی به عنوان ضامن ظهر چک را امضا کند، اما آن چه افراد اکثرا با آن آشنا هستند همان ظهرنویسی به منظور انتقال است.
برای تشخیص تضمین کننده از انتقال دهنده در ظهر نویسی چک چه معیار هایی وجود دارد؟
ظهر نویسی برای انتقال فرع بر مالکیت چک است، یعنی تنها کسی می تواند ظهر نویس انتقال دهنده به شمار آید که در هنگام امضا، دارنده ی چک بوده باشد.
پس اگر شخصی به غیر از دارنده (ثالث) پشت چک را امضاء کرده باشد، انتقال دهنده نیست و باید ضامن به حساب آید.
اگر امضا کننده قصد خود را از امضاء در پشت چک اعلام کرده باشد اصولا معیار تشخیص، اراده ی شخصی است که امضا کرده است.
در حقیقت در صورتی که امضا کننده اعلام کند که به دلیل انتقال امضاء کرده است، برای تشخیص نوع ظهر نویسی به همین عبارت استناد می گردد.
اگر شخصی که امضا کرده است، قصد خود را اعلام نکرده و به دلیلی مشخص است که او در زمان امضا دارنده ی چک بوده، حتی اگر سند در وجه حامل باشد، صرف امضاء او حمل بر ظهر نویسی به منظور انتقال می شود و در صورتی که هنگام امضاء ثالث بوده به این معنا که دارنده نبوده است، امضاء او حمل بر ضمانت خواهد شد.
در صورتی که مشخص نیست که فردی که امضا کرده است، شخص ثالث بوده یا دارنده، بر مبنای اماره تصرف باید او را دارنده ی چک تلقی کرد، لذا امضاء او باید حمل بر ظهر نویسی به منظور انتقال گردد.
اما جدا از نوع ظهر نویسی چک، نکته ای که باید به آن دقت کرد این است که علیه ظهر نویس، چه از نوع ضامن و چه از نوع انتقال دهنده، نمی توان شکایت کیفری کرد و حکم جلب گرفت و باید به طریق حقوقی طرح دعوی شود.
