بر طبق سخنان قبل مورد ضمانت باید مال باشد (عین، منفعت، تعهد به انجام کار).
تذکر: ممکن است کارهایی به عهده افراد باشد که نمی توان آن ها را مال دانست؛ مانند ولایت فرزند که به عهده پدر یا جد پدری است، البته امور مربوط به ولایت را می توان وکالت داد.
انواع مورد ضمانت و وکالت
- موردی که مستقر است: یعنی دینی که به طور مشخص بر ذمه کسی باشد (ضمان دین مستقر و لازم)؛ مانند این که شخصی به دیگری بدهکار است و شخصی دیگر ضامن می شود بدهی او را بپردازد.
- ممکن است دین در حین عقد ضمانت متزلزل باشد؛ یعنی قابل این باشد که دین محقق بشود یا خیر؛ مثلا کسی کالایی فروخته و برای خودش حق فسخ تعیین کرده است.
مثالی در مورد دوم
مانند مهریه ای که مردی می بایست به زن بدهد بعد از عقد نکاح و شخصی ضمانت می کند که این مهریه را تعیین کند، قبل از هم خوابگی زوج و زوجه، نصف مهریه ساقط می شود، یعنی ذمه مرد قبل از نزدیکی، نسبت به مهریه به صورت متزلزل است.
ماده ۶۹۶ قانون مدنی: هر دینی را ممکن است ضمانت نمود اگر چه شرط فسخی در آن موجود باشد.
سومین مورد ضمانت
دینی است که به سبب آن، ایجاد شده است ولی خود آن هنوز ایجاد نشده است؛
اگر سبب دینی در حین عقد ضمان موجود باشد، ضمانت از چنین دینی بدون اشکال است؛ (مانند جعاله).
تعریف جعاله
عبارت است از عقدی که منعقد می شود و کسی قرار است کاری را برای کسی انجام دهد و اجرتی در قبال آن بگیرد.
ماده ۵۶۱ در مورد جعاله: جعاله عبارت است از التزام شخص به اداء اجرت معلوم در مقابل عملی اعم از این که طرف معین باشد یا غیر معین.
نظریه فقها در مورد ضمانت در مورد کاری که سبب آن ایجاد نشده:
عده ای از فقهای اسلامی این نوع ضمانت را ایراد گرفته اند و معتقدند که ضمان "مالم یجب" است؛ یعنی دینی که هنوز به وجود نیامده است و قابل ضمانت نیست.
عده دیگری از فقها به استدلال یکی از آیات قرآنی می گویند که این نوع ضمانت اشکالی ندارد (داستان حضرت یوسف).
ماده ۶۹۱: ضمان دینی که هنوز سبب آن ایجاد نشده است باطل است.
تعهداتی که شخص از لحاظ قانونی دارد و سبب آن ایجاد نشده است:
مثلا مستاجر به لحاظ قانونی متعهد است که حفاظت های لازم را از مورد اجاره بکند و چنانچه تعهدی کرد یا تفریط کرد، ضامن او ضرر خواهد کرد؛ تا زمانی که تعهد یا تفریطی واقع نشده باشد، ذمه مستاجر نسبت به خسارت وارده مشمول نیست.
آیا می توان برای مورد بالا ضمانت گرفت؟
به لحاظ آنچه گفته شد چون سببی برای این امر ایجاد نشده است نمی توان چنین ضمانتی کرد.
چون بعضی از فقهای امامیه اظهار عقیده کرده اند که چنین ضمانی صحیح است، می توان چنین ضمانتی را قانونی دانست(ماده ۱۰ قانون مدنی).
ضمان عهده نسبت به درک مبیع یا ثمن
یعنی کسی که می آید ضمانت کرده از جانب مشتری که اگر ثمن پرداخته شده- که عین معینه است- ، مستحق للغیر دربیاید، (مال کس دیگری است)، بگوید من ضامن هستم که ثمن را بدهم یا کالایی که به مشتری داده شده پس بگیرم یا برعکس.
ماده ۶۹۷ قانون مدنی: ضمان عهده از مشتری یا بایع نسبت به درک مبیع یا ثمن در صورت مستحق للغیر درآمدن آن جائز است.
نکته: در مورد ضمان که گفته شد یا مال است یا منفعت یا کار، گفتیم مال باید جنبه کلی داشته باشد اما در این جا قانونگذار اجازه داده که نوعی از ضمانت که کلی نیست درست باشد؛ یعنی ثمنی که پرداخته می شود در این جا عین است.
نکته: در موردی که کسی ضمان درک مبیع یا ثمن را می کند، زمانی است که این مبیع یا ثمن در اختیار مشتری یا بایع قرار بگیرد.
آیا ضمان درک مبیع یا ثمن در صورتی است که ثمن یا مثمن(بیع) مستحق للغیر باشد یا نه در صورتی که معامله به جهات دیگری فاسد باشد؟
در قانون چنین چیزی جائز نیست ولی از نظر وحدت ملاک، گفته اند: ضمان درک مبیع یا ثمن روا و جائز است چون حق کسی پایمال نشود.
بازگشتی به باب بیع
اگر کالایی معامله شود و این کالا قسمتی از آن، مال فروشنده نیست و از آن دیگری است مشتری حق دارد همان قسمتی که از آن فروشنده است بپذیرد و یا حق دارد معامله را فسخ کند.
در مورد ضمانت می گوییم: کسی به نفع مشتری ضامن شده است که اگر مبیع مستحق للغیر در آمد بتواند پول آن را از بایع بگیرد و به مشتری بدهد و حال معلوم شده است که کالا مقداری از آن، از آن دیگری است. در این جا می گوییم مشتری خیار تبعض صفقه دارد.
اگر مشتری آمد خیار خود را اعمال کرد، در این صورت می گوید در آنچه مستحق للغیر است، غیر، سهم خود را از معامله بر می دارد و آنچه مال فروشنده است می پذیرم.
اگر مشتری آمد و از خیار تبعض صفقه برای فسخ معامله استفاده کرد، در چنین جایی می تواند به ضامن رجوع کند؟
در این جا ضامن می گوید: من ضمانت نسبت به آن قسمت که مستحق للغیر درآمده دارم نه نسبت به کل آن.
مثالی در مورد ضمانت در مورد خانه
شخصی خانه ای به مبلغ صد میلیون خریده است و شخصی هم ضامن شده است که اگر مستحق للغیر درآمد صدمیلیون را به مشتری برگرداند و معلوم شده ۳ دنگ خانه مستحق للغیر درآمده، دراین جا مشتری اختیار فسخ دارد و اما در طلب مال خود، درباره این که آیا می تواند پول ۳ دنگ را پس بگیرد یا کل پول را می تواند پس بگیرد، دو نظر وجود دارد که اولی می گوید می تواند کل پول را مطالبه کند اما نظر دوم می گوید تنها ۵۰ میلیون (پول ۳ دانگ) را مطالبه کند.
در ماده ۷۰۸ قانون مدنی آمده: کسی که ضامن درک مبیع است در صورت فسخ بیع به سبب اقاله یا خیار، از ضمان بری می شود.
مشهور نزد فقهای امامیه: ضمان عهده از ثمن یا مثمن در صورت فسخ یا اقاله عقد بیع و در صورت تلف مبیع قبل از قبض، الزام آور نمی باشد.
ماده ۶۹۱ قانون مدنی: ضمان دینی که هنوز سبب آن ایجاد نشده است باطل است.
خلاصه
اگر کسی ضامن بشود که در اثر فسخ یا اقاله یا تلف مبیع قبل از قبض ضمانت بکند، چون سببی ایجاد نشده، این ضمانت باطل است. اما اگر این گونه ضمانت شود که در حین عقد سبب وجود نداشته ولی بعد به وجود بیاید؛ مثلا عیبی در کالا وجود داشته قبل از قبض، در این صورت خیار عیب برای شخص ایجاد می شود. اما اگر کسی بگوید من در خصوص عیب ضمانت می کنم، در این حالت چون سبب، آن بوده، باید ضمانت را قبول کنیم.
ضمانت در مورد عیبی که سابق بر عقد بوده
از نظر دکتر امامی، نویسنده کتاب، ضمان از ثمن در عیب سابق بر عیب بر عقد، چون سبب آن در حین عقد موجود می شود مشکلی ندارد، اما ضمان از ثمن در عیب لاحق، مثل ضمان از تلف مبیع است پس صحیح نیست.
ضمانت از ارش
یعنی در خیار عیب مشتری حق دارد معامله را فسخ کند یا ارش بگیرد؛ در این خصوص هم بین فقها اختلاف است ولی مانعی ندارد.
ضمانت نفقه زوجه و اقارب
یکی از دیونی که به عهده شخص می تواند باشد نفقه زوجه است که بر اثر عقد ازدواج به عهده زوج می باشد.
در صورتی که کسی با زنی ازدواج کرد به مجرد تحقق عقد نکاح بر ذمه زوج است که نفقه زوجه را که عمدتا شامل مسکن و لباس و غذا می شود بپردازد.
آیا می تواند در مقابل دینی که بر عهده زوج است ضمانتی به وجود بیاید؟
بعضی می گویند باید نفقه زوجه را وقتی زمانش رسید پرداخت کرد. در پاسخ گفته می شود که می توان نسبت به چیزی که سبب آن ایجاد شده ولی موقع آن نرسیده ضمانت کرد.
انواع نفقه
نفقه زوجه بر دو نوع آینده و گذشته است.
نکته: ضمانت نسبت به هر دو نوع نفقه صحیح است.
نفقه نسبت به اقارب
نفقه اقارب نفقه ای است که شخصی که دارا است باید نسبت به کسی که ندار است پرداخت کند.
برابر ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی، نفقه گذشته اقارب، دین بر ذمه کسی که باید آن را بدهد نخواهد بود، در حالی که نفقه زوجه، البته با مطالبه زوجه، و عدم پرداخت زوج به عهده او خواهد بود.
نفقه اقارب نسبت به آینده
اگر کسی بخواهد نفقه اقارب را نسبت به آینده تضمین کند، آیا ضمانت صحیح است؟
نظر اول می گوید بله؛ می توان ضمانت کرد.
نظر دوم این است که چون هنوز موجبات آن فراهم نیست نمی توان ضمانت نفقه آینده را نمود.
نکته: بنابر ماده ۱۲۰۶ که می گویند اقارب نسبت به آتیه هم می توانند مطالبه نفقه بنمایند، پس می توان گفت سبب پرداخت نفقه بر اقارب ایجاد شده است.
مورد ضمانت باید معین باشد:
باید بدانیم از چه چیزی ضمانت می کنیم، از دین یا پرداخت نفقه یا…..
نکته: ماده ۱۹۰ قانون مدنی، معین بودن را یکی از شرایط اساسی صحت معامله می داند.
علم اجمالی به مورد ضمانت
ماده ۶۹۴ قانون مدنی: علم ضامن به مقدار و اوصاف و شرایط دینی که ضمانت آن را می نماید شرط نیست و علم اجمالی کافی است.
دین معجل و دین موجل
دین معجل یعنی کالایی که خریدیم باید مبلغ آن را سریع بدهیم، اما دین موجل می گوید پول این کالا را بعدا می دهم. ضمانت از هر دو دین امکان پذیر است.
آیا می توان خود ضمانت را نسبت به دین حال، موجل کرد؟ مانعی نیست.
وقتی دینی موجل است، شخصی ضمانت می کند که دین را حال می پردازد، این ضمانت نیز درست است.
ضمانت به کمتر یا بیشتر از دین
ضمانت به کمتر یا بیشتر از دین صحیح است و مشکلی ندارد.
در موقعی که به بیش از مقدار دین ضمانت می کنیم، این نوع انتقال دین است به علاوه یک تعهد مستقل.
جنس مورد ضمانت
ما می توانیم با توافق، جنس مورد ضمانت را تغییر دهیم.
آثار و احکام ضمانت
- اولین اثر آن این است که ذمه شخص مدیون بری می شود.
- وقتی ما می گوییم کسی ضامن دیگری شد فقط اثر آن این است که ذمه شخص بری می شود. عقد ضمان هم عقد لازم است. در دو صورت دین عقد از بین می رود یکی با فسخ و یکی با اقاله.
فسخ عقد ضمان
ماده ۶۹۰ قانون مدنی: اگر مضمون له در وقت ضمان به عدم تمکن ضامن، جاهل باشد می تواند عقد ضمان را فسخ کند.
نکته: می توانیم در عقد ضمان حق فسخ را قرار دهیم.
در صورت تخلف از مقررات عقد
هرگاه در عقد لازم، کسی از شرایط مقرر تخلف کند، طرف دیگر می تواند عقد را فسخ کند.
