بین دو دعوی خلع ید و تصرف عدوانی شباهت‌های زیادی وجود دارد به طوریکه گاهی افراد با تجربه نیز اشتباهاتی در این خصوص دارند.
با این وجود، اختلافهای اساسی فراوانی نیز بین این دو دعوی وجود دارد که گاهی با ناآگاهی از این تفاوتها و ارائه دادخواست اشتباه، کل یک دعوی بعد از سپری شدن روند دادرسی، بی‌نتیجه خواهد ماند.
در این نوشتار به بیان این اختلافات میپردازیم.
شباهت های دعاوی خلع ید و تصرف عدوانی
- در هر دو دعوی از تصرف نامشروع، تقاضای خلع ید می‌شود و برای تحقق هر دو دعوی استیلا و تصرف یافتن بر ملک دیگری ضروری است.
- در هر دو دعوی از دادگاه درخواست رفع تصرف شده و در هر دو مورد عدوانی بودنِ تصرف از ارکان دعوی محسوب می‌شود.
- دعوی خلع ید و تصرف عدوانی از حیث صلاحیت مرجع رسیدگی‌کننده نیز مشابه اند، زیرا رسیدگی به هر دو دعوی از حیث ذاتی در صلاحیت مراجع قضایی است و از حیث صلاحیت محلی نیز مرجع قضایی محل وقوع ملک موضوع دعوی دارای صلاحیت محلی برای رسیدگی است.
تفاوت خلع ید و تصرف عدوانی
دعوی خلع ید دارای ماهیتی کاملا حقوقی است، ولی دعوی تصرف عدوانی با جمع بودن شرایط میتواند ماهیت کیفری نیز داشته باشد.
در دعوی رفع تصرف عدوانی موضوع رسیدگی دادگاه، شناسایی مالک نیست و هدف حمایت از متصرف است و اگر به اسناد و دلایل مالکیت نیز اتکا می‌شود فقط به همین دلیل است.
در دعوی رفع تصرف عدوانی، مدعی وقتی میتواند دادخواست یا شکایت کیفری ارائه دهد که بتواند ثابت کند که در ملک موضوع دعوی دارای سابقه تصرف دارد، اما “مشتکی عنه”یا خوانده ملک را از تصرف او خارج کرده است، در حالیکه در دعوی خلع ید اثبات سابقه تصرف ضرورت ندارد و در مواردی خواهان دعوی خلع ید با وجود مالک بودن، تصرفی در ملک تحت مالکیت خود نداشته باشد.
تفاوت اساسی دیگر بین این دو دعوی این است که شرط اساسی دعوی تصرف عدوانی خارج شدن ملک بدون رضایت متصرف از دست وی است.
برای تحقق تصرف عدوانی راضی نبودن متصرف سابق نسبت به تصرفات بعدی کافی است، اما در دعوی خلع ید رضایت مالک و نحوه استیلا غاصب بر ملک تاثیری در دعوی ندارد.
دعوی تصرف عدوانی اختصاص به اموال غیر منقول دارد، درحالیکه دعوی خلع ید فقط اختصاص به اموال غیرمنقول ندارد.
مطابق با نظریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه مورخ ۱۷ مرداد ۱۳۶۰ ، اقامه دعوی راجع به مالکیت و خلع ید غاصبانه در دادگاه حقوقی، مانع از رسیدگی به دعوی رفع تصرف عدوانی نیست.
تصرف عدوانی کیفری
سوالی که ممکن است مطرح شود این است که آیا در صورتی که دعوی تصرف عدوانی از جنبه کیفری آن طرح شود، به طرح دعوی حقوقی خلع ید نیاز است؟
در پاسخ باید گفت که مطابق با قانون مجازات اسلامی، دادگاه موظف است حسب مورد رفع تصرف یا رفع مزاحمت یا ممانعت از حق یا اعاده وضع به حالت سابق کند که انجام دادن این امور در مواردی، مستلزم قلع و قمع بنا و به هرحال خلع ید از متصرف است.
بنابراین، مطابق قانون در مورد دعوی تصرف عدوانی، دادگاه برای رسیدگی درباره موضوع نحوه تصرف مدعی و اسناد راجع به آن وارد نمیشود و فقط در تصرف عدوانی تحقیقات میکند و چنانچه سابقه تصرف خواهان (یعنی سابقا ملک در تصرف خواهان بوده باشد) و هم اکنون، ملک در تصرف خوانده باشد معلوم شود، اقدام به صدور رای میکند.
در نتیجه، مورد نظر قرار دادن نحوه تصرف و ورود به ماهیت دعوا در تصرف عدوانی برای دادگاه تخلف محسوب می‌شود، ولی لازمه رسیدگی به دعوی خلع ید، ورود در ماهیت آن است تا ارکان تشکیل‌دهنده آن دعوی محرز شود.
