تصرف عدوانی یکی از اعمال و اقدامات غیرقانونی است که قابلیت پیگیری حقوقی و کیفری را دارد.
به بیان بهتر زمانی که فردی اقدام به تصرف غیرقانونی ملک دیگری نماید بدون آن که اجازهای از جانب مالک یا متصرف پیشین داشته باشد، تصرف عدوانی رخ داده است که آثار و نتایج خاصی در پی دارد.
در این مقاله قصد داریم مباحث مربوط به تصرف عدوانی و انواع آن را به طور کامل بررسی کرده و تفاوتهای تصرف عدوانی و دعوای خلع ید را مطالعه کنیم.
تعریف تصرف عدوانی
برای آن که بتوانیم با مفاهیم مرتبط با تصرف عدوانی آشنا شویم بهتر آن است که در قدم اول به مفهوم و تعریف تصرف عدوانی بپردازیم. در این بخش از مقاله تصرف عدوانی را تعریف کرده و انواع آن را به تفکیک مطالعه و بررسی میکنیم.
بنابراین اگر شما هم درباره معنای تصرف عدوانی چیزی نمیدانید و مایل هستید با تعریف آن آشنا شوید مطالعه این قسمت از مقاله را به شما توصیه میکنم.
تصرف عدوانی چیست؟
در تعریف تصرف عدوانی میتوان گفت که اگر کسی ملک فرد دیگر را با توسل به زور و عدوان و بدون رضایت صاحب آن ملک تصرف کند به این اقدام او تصرف عدوانی گفته میشود. این اقدام با توسل به زور و بدون رضایت و آگاهی مالک یک ملک انجام میشود.
به عبارت دیگر و در تعریف قانونی تصرف عدوانی میتوان گفت که، با این اقدام مالک مال غیرمنقول دیگر استیلا و تصرفی بر ملک خود نخواهد داشت.
دعوای تصرف عدوانی در ماده ۱۵۸ قانون آیین دادرسی مدنی چنین تعریف شده است؛ دعوای تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست مینماید.
همانطور که از این تعریف پیداست در خصوص دعوای تصرف عدوانی لازم نیست که فرد مدعی به مالکیت خود استناد کند بلکه کافی است که تصرف سابق خود بر مال را اثبات نماید.
نکته بسیار مهم آن است که کسی که در دعوای تصرف و عدوانی شکست میخورد میتواند پس از آن دعوای مالکیت مطرح کند اما امکان طرح دعوا به صورت عکس این قضیه ممکن نیست.
با یک مثال تصرف عدوانی را به طور واضح و خلاصه برای شما توضیح میدهیم؛
تصور کنید شخص الف مالک مال غیرمنقولی مانند یک زمین یا آپارتمان است که شخص ب بدون رضایت و اجازه شخص الف این ملک را از تصرف او خارج میکند، در اینجا به اصطلاح گفته میشود که تصرف عدوانی صورت گرفته است و شخص الف که مالک ملک است دیگر هیچ استیلایی بر ملک خود ندارد.
البته تصرف عدوانی تنها بر علیه مالک انجام نمیشود چرا که اقدام به تصرف عدوانی علیه مستاجر یک ملک نیز امکانپذیر است.
تصرف عدوانی یکی از رایجترین دعواهای مطروحه در دادگاههای حقوقی است که آشنایی با آن از منظر حقوقی و قانونی میتواند به شما در احقاق حقوقتان کمک کند.
دعوای تصرف عدوانی دارای امتیازاتی است که موجب میشود خواهان جهت احقاق حق خود به آن روی بیاورد؛ از جمله آنکه دعوای تصرف و عدوانی نیازی به ارائه دلیل مالکیت ندارد.
همچنین جهت صدور دستور موقت نیازی به اخذ تامین از خواهان نیست.
امتیاز دیگر آن است که هزینه دادرسی در دعوای تصرف عدوانی از آن جهت که این دعوا دعوایی غیر مالی شناخته میشود ارزانتر است.
انواع تصرف عدوانی
تصرف عدوانی به دو دسته کلی تقسیم بندی میشود که عبارت است از تصرف عدوانی حقوقی و تصرف عدوانی کیفری.
در این بخش قصد داریم انواع تصرف عدوانی را به طور کامل شرح داده و مستندات قانونی آنها را نیز مطرح نماییم.
در واقع منشا این تقسیم بندی در تفاوتهای اقدام به طرح دعوا است؛ چرا که برای دعوای تصرف عدوانی از هر دو شیوه و مسیر میتوان اقدام کرد.
در حقیقت دعوای تصرف عدوانی حقوقی بیشتر با هدف و انگیزه بازپسگیری ملک یا مال از ید متصرف طرح میشود در صورتی که دعوای تصرف عدوانی کیفری با هدف تنبیه و مجازات فرد متصرف انجام میگیرد و مجازات متصرف نقش مهمتری در این دعوا دارد.
تصرف عدوانی حقوقی
همانطور که پیشتر نیز اشاره کردیم تصرف عدوانی زمانی محقق میشود که شخصی بدون رضایت و به ناحق و با توسل به زور و اجبار مال یا دارایی غیرمنقول فرد دیگری را از جمله زمین یا ملک فرد دیگر را تصرف کند.
در صورت وقوع تصرف عدوانی فرد متضرر میتواند در دادگاه اقدام به رفع تصرف نماید. حال آنکه نوع طرح دعوا در دادگاههای حقوقی و یا کیفری در حیطه اختیارات فرد شاکی است. اگر فرد متضرر از تصرف عدوانی بخواهد از طریق دادگاه حقوقی پیگیری لازم را انجام دهد در واقع دعوای تصرف عدوانی حقوقی آغاز به رسیدگی میشود.
مطابق ماده ۱۷۷ قانون آیین دادرسی مدنی شخصی که قصد دارد مال مورد تصرف خود را از دست متصرف عدوانی خارج نماید بنابر قانون رسیدگی به این دعوا تابع تشریفات آیین دادرسی نبوده و خارج از نوبت به دعوای مطرح شده رسیدگی میشود.
همانطور که از متن این ماده پیداست امتیازی که در طرح کردن دعوای حقوقی علیه متصرف عدوانی وجود دارد آن است که این دعوا نیاز به طی کردن تشریفات آیین دادرسی مدنی نداشته و به صورت خارج از نوبت به آن رسیدگی میشود.
البته این اختیار برای فرد متضرر از تصرف عدوانی وجود دارد که دعوای تصرف عدوانی را به شکل حقوقی یا کیفری مطرح نماید.
جهت طرح دعوای تصرف عدوانی حقوقی باید شرایط و پیش نیازهایی وجود داشته باشد که در ادامه به شرح آنها میپردازیم؛
- اولا موضوع اختلاف باید مال غیرمنقول از جمله ملک یا زمین باشد چرا که دعوای تصرف عدوانی در خصوص اموال منقول قابل طرح نیست.
- دومین پیش شرط آن است که تصرف عدوانی باید به شکل اجباری و با توسل به زور صورت گرفته باشد چرا که اقدامات متصرف باید غیرقانونی باشد.
- شرط سوم آن است که خواهان باید سابقه تصرف را داشته باشد؛ در واقع نکته بسیار مهم آن است که مالکیت خواهان در خصوص دعوای تصرف عدوانی اهمیت ندارد و تنها سابقه تصرف است که در طرح این دعوا بسیار حائز اهمیت است.
به عبارت دیگر خواهان دعوای تصرف عدوانی باید پیش از متصرف زمین یا ملک را تصرف کرده باشد و در آن سکونت و یا هرگونه تصرف مادی داشته باشد.
- شرط دیگر در دعوای تصرف عدوانی حقوقی آن است که خوانده باید هیچگونه سابقه تصرف در ملک نداشته باشد.
تصرف عدوانی کیفری
تصرف عدوانی کیفری تفاوتی با تصرف عدوانی حقوقی در وقوع آن ندارد، تنها از این منظر تفاوت بین تصرف عدوانی کیفری با جنبه حقوقی آن وجود دارد که در دید کیفری وقوع تصرف عدوانی میتواند جرم انگاری شود چرا که در واقع فرد متصرف با آگاهی نسبت به اینکه مال یا دارایی متعلق به فرد دیگری است آن را به صورت غیرقانونی و اجباراً تصرف میکند.
قانونگذار جهت مقابله با این اقدام آن را جرم انگاری کرده است و برای آن مجازاتی در نظر گرفته است که شامل حبس فرد متصرف و اقدام به رفع تصرف میباشد.
جهت طرح دعوای تصرف عدوانی به شکل کیفری نیز باید شرایطی وجود داشته باشد که در ادامه به شرح آنها خواهیم پرداخت؛
- اولا موضوع اختلاف باید مال غیرمنقول از جمله ملک یا زمین باشد که این شرط در تصرف عدوانی به شکل حقوقی نیز وجود داشت.
- شرط دیگر آن است که تصرف باید با توسل به زور و به شکل اجباری صورت گیرد.
- همچنین فرد مدعی دعوای تصرف یعنی خواهان باید سابقه تصرف داشته باشد به این معنا که پیش از فرد متصرف او در ملک یا زمین تصرف مادی داشته باشد.
فرد متصرف نیز نباید هیچ گونه سابقه تصرف در آن ملک داشته باشد و باید پس از تصرف اقدام به سکونت یا هرگونه تصرف مادی کرده باشد.
مجازات تعیین شده در قانون مجازات اسلامی برای فرد متصرف مال غیرمنقول در ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی آمده است؛
این مجازات شامل اجبار به رفع تصرف و اعاده وضعیت به حالت سابق شده و به همراه یک ماه تا یک سال حبس میباشد.
تصرف عدوانی در ملک مشاع
تصرف عدوانی در خصوص ملک مشاع یکی از متداولترین وقایع و مشکلاتی است که روی میدهد و منجر به شکلگیری اختلاف میان شرکای یک مال میشود.
اجازه بدهید با یک مثال تصرف عدوانی در ملک مشاع را برای شما توضیح دهیم؛ تصور کنید چند نفر به صورت شریکی یک ملک را خریداری کرده و محدودیتهای خاصی را برای استفاده تعیین کنند.
زمانی که یکی از شرکا از این محدودیتهای تعیین شده و حقوق افراد دیگر پیروی نکرده و اقدام به تصرف در سهم دیگری کند، و یا هرگونه تعدی در سهم شرکای دیگر انجام دهد در اینجا میتوان گفت که تصرف عدوانی رخ داده است و هر یک از شرکای دیگر میتوانند از دادگاه درخواست رفع تصرف نمایند.
بحث تصرف عدوانی در ملک مشاع در ماده ۱۶۷ قانون آیین دادرسی مدنی مورد اشاره قرار گرفته است که بر اساس این ماده اگر چند نفر ملک غیرمنقول را به تصرف درآورده و برخی از آنها مانع از استفاده افراد دیگر شوند دادگاه میتواند حکمی را صادر کند که از حق یا مزاحمت جلوگیری نماید.
بنابراین همانطور که اشاره کردیم در ملک مشاع نیز لازم است هر یک از شرکا در حدود حق و محدودیتها از ملک استفاده کرده و به حق دیگر شرکا تعرضی نکنند چرا که این اقدام آنها مصداق تصرف عدوانی است و میتواند عواقب قانونی در پی داشته باشد.
تفاوت تصرف عدوانی و خلع ید
دعوای خلع ید نیز به عنوان یکی از متداولترین دعاوی حقوقی در خصوص املاک شناخته میشود که البته شباهتهای بسیاری به تصرف عدوانی دارد اما باید در نظر داشت که تفاوتهای بنیادین و اساسی بین این دو دعوا وجود دارد که عموم افراد در طرح هر یک از آنها باید دقت کافی داشته باشند.
در این بخش از مقاله شما را با ابعاد مختلف تفاوتهای میان دو دعوای تصرف عدوانی و خلع ید آشنا میکنیم.
تفاوت در موضوع دعوا
یکی از مهمترین تفاوتهای میان دعوای تصرف عدوانی و دعوای خلع ید در محدوده موضوعی این دو دعوا است چرا که دعوای خلع ید شامل تمامی اموال از جمله اموال منقول و غیرمنقول میشود.
در صورتی که دعوای تصرف عدوانی تنها منحصر به اموال غیرمنقول مانند ملک یا زمین است و شامل اموال منقول مانند اتومبیل و غیره نمیشود.
تفاوت در نوع دعوا
دیگر تفاوت میان دعوای تصرف عدوانی و دعوای خلع ید در خصوص نوع دعوا است چرا که دعوای خلع ید تنها به عنوان یک دعوای حقوقی شناخته میشود؛ بنابراین زمانی که هر یک از افراد به عنوان خواهان دعوای خلع ید بخواهند اقدام به طرح دعوا کنند تنها باید از مسیر حقوقی اقدام نمایند و به دادگاههای حقوقی مراجعه کنند.
در صورتی که دعوای تصرف عدوانی همانطور که پیش از این نیز به طور کامل شرح دادیم قابلیت طرح هم به صورت دعوای حقوقی و هم به صورت کیفری را دارد چرا که قانونگذار تصرف عدوانی را به عنوان یک اقدام مجرمانه نیز شناسایی کرده و جرم انگاری کرده است.
تفاوت در روشهای اثبات
از دیگر تفاوتهای دعوای تصرف عدوانی و خلع ید در آن است که روشهای اثبات این دو دعوا با یکدیگر متفاوت است.
چرا که در دعوای خلع ید مالک با استناد به سند مالکیت اقدام به طرح دعوا میکند در صورتی که در دعوای تصرف عدوانی نیازی به ارائه سند مالکیت نبوده و آنچه حائز اهمیت است سابقه تصرف کافی، میباشد.
اجازه دهید با ذکر یک مثال تفاوت این دو دعوا را از جهت روشهای اثبات توضیح دهم؛ تصور کنید شخص الف مالک یک زمین است و البته تصرفی در آن ندارد. در این هنگام شخص ب اقداماتی متصرفانه در زمین شخص الف انجام میدهد مثلا شروع به ساخت و ساز میکند؛ در اینجا شخص الف برای مطالبهی حق خود باید اقدام به طرح دعوای خلع ید نماید زیرا در زمین خود تصرفی نداشته اما مستند ادعای او سند مالکیت است.
حال تصور کنید شخص الف مالک قطعه زمینی است که آن را جهت کاشت نهال به پسرعمویش آقای ب میدهد؛ سپس شخص ج اقدام به تصرف عدوانی در آن ملک کرده و به طور مثال شروع به دیوارکشی و ساخت و ساز در آن ملک مینماید.
در اینجا آقای ب میتواند طرح دعوای تصرف عدوانی کند، درست است که او مالک زمین نیست اما اذن در انتفاع داشته و سابقه تصرف دارد (کاشت نهال) و همین جهت طرح دعوای تصرف عدوانی کافی است. هرچند شخص الف نیز به عنوان مالک میتواند اقدام به طرح دعوا نماید.
تفاوت در اجرای حکم
نکته دیگر در تفاوت میان دعوای خلع ید و دعوای تصرف عدوانی در طریقه اجرای حکم است؛ در دعوای خلع ید جهت اجرای حکم باید حکم قطعیت پیدا کند، در صورتی که در خصوص دعوای تصرف عدوانی صرف طرح دعوا میتواند منجر به آن شود که دادگاه به متصرف دستور رفع تصرف موقت بدهد.
تفاوت در هزینه دادرسی
هزینه دادرسی در دعوای خلع ید به عنوان یکی از دعاوی مالی مطابق دعاوی مالی محاسبه میشود و میتواند هزینه زیادی را در بر داشته باشد اما از آنجا که دعوای تصرف و عدوانی به عنوان یک دعوای غیر مالی شناخته میشود دارای هزینه دادرسی دعاوی غیرمالی است و عموما هزینه کمتری در پی دارد.
مدارک لازم جهت طرح دعوای تصرف عدوانی
به طور کلی جهت طرح دعوای تصرف عدوانی سه معیار حائز اهمیت است؛ معیار اول آنکه سابقه تصرف خواهان باید در نظر گرفته شود سپس لحوق تصرف خوانده یعنی تصرفات جدید خوانده اثبات گردد.
و معیار سوم آن که عدوانی بودن تصرف خوانده ثابت شود یعنی معلوم شود که مال بدون اجازه به تصرف فرد دیگر درآمده است.
برای طرح هر دعوایی ارائهی مدارک و مستندات ضروری است چرا که دادگاه با بررسی اسناد و مدارک ارائه شده توسط خواهان و خوانده اقدام به رسیدگی و صدور رای مینماید.
در این قسمت به معرفی اسناد و مدارک لازم جهت طرح دعوای تصرف عدوانی از جمله مدارک هویتی، سند مالکیت و سایر اسناد که در شناسایی سبق تصرف موثر است پرداختهایم.
سند مالکیت
به طور کلی جهت تنظیم شکایت تصرف و عدوانی ارائه سند مالکیت از جمله اسناد رسمی مانند اسناد مربوط به عقد مالکیت، سند تملک، قرارداد بیع ملک، و سایر قراردادها و مدارک مرتبط با مالکیت ملک میتواند راهگشا باشد.
هر چند همانطور که پیشتر نیز اشاره کردیم جهت طرح دعوای تصرف عدوانی الزامی به ارائه سند مالکیت نیست چرا که اصلا مالکیت شرط نیست و آنچه مهم است بررسی سابقه تصرف خواهان نسبت به خوانده دعوا است.
مدارک تاریخی
از آنجا که دعوای تصرف عدوانی دعوایی مربوط به سابقه تصرف است ارائه اسنادی که بیانگر سابقه تصرف یک ملک است و همچنین نشان دهنده زمان دقیق تصرف عدوانی است لازم میباشد.
این مدارک میتواند دربرگیرنده پیامها، اظهارنامه، مدارکی همچون قبوض مرتبط با ملک و غیره باشد.
مدارک شناسایی
اسناد و مدارک هویتی خواهان دعوا از جمله شناسنامه و کارت شناسایی ملی که تایید کننده هویت مدعی یا مالک ملک است در خصوص طرح دعوای تصرف عدوانی لازم است.
شهادت شهود
در طرح دعوای تصرف عدوانی از آنجا که سابقه تصرف و همچنین زمان تصرف لاحق حائز اهمیت و اثرگذار است شهادت شهود، میتواند به عنوان یکی از مدارک جهت طرح دعوای تصرف عدوانی شناخته شود.
در کنار این مدارک میتوان به گزارشهای پلیس یا مراجع دیگر مبنی بر وقوع جرم تصرف عدوانی استناد کرد.
مرجع صالح به رسیدگی دعوای تصرف عدوانی
با توجه به آنکه دعوای تصرف عدوانی به هر دو صورت دعوای حقوقی و کیفری قابل طرح است؛ امکان طرح دعوا در هر دو مرجع وجود دارد.
به بیان بهتر مرجع رسیدگی به دعاوی تصرف عدوانی هم میتواند شامل دادگاههای حقوقی شود و هم دادگاههای کیفری.
بنابراین در صورتی که خواهان دعوا تنها قصد طرح دعوای حقوقی را داشته باشد باید دعوا در دادگاههای حقوقی طرح شود و در این دعوا و دادگاهها صرفاً به بحث رفع تصرف عدوانی رسیدگی میشود و مجازاتی برای متصرف تعیین نخواهد شد.
اما در صورتی که متضرر از تصرف عدوانی اقدام به طرح شکایت کیفری نماید علاوه بر رفع تصرف دادسرا و دادگاه کیفری اقدام به مجازات متصرف نیز خواهند کرد.
شرایط طرح دعوای تصرف عدوانی
برای طرح دعوای تصرف عدوانی باید شرایط طرح دعوا را دانسته و رعایت کنیم؛ یکی از مهمترین موارد در طرح دعوای تصرف عدوانی در ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی مطرح شده است.
بر اساس این ماده مهلت شکایت تصرف عدوانی تا یک سال از زمانی است که مالک مال غیر منقول از تصرف یا ادعای مالکیت فرد دیگر مطلع گردد.
برای طرح دعوا باید شخص متضرر دادخواست تصرف عدوانی را به دادگاه صالح تقدیم کند.
اگر طرح دعوای تصرف عدوانی به صورت حقوقی انجام گیرد دادگاههای حقوقی محل وقوع ملک صلاحیت رسیدگی دارند.
دادخواست ارائه شده باید از نظر قانونی کامل بوده و تمامی اطلاعات مربوط به ملک و خسارات وارده را، به همراه اطلاعات خواهان و خوانده دعوا در برگیرد.
پس از بررسی دادخواست به همراه ادله و ضمائم ارائه شده دادگاه طرف مقابل را نیز احضار میکند تا در جلسه محاکمه حاضر گردد.
در جلسات رسیدگی با حضور هر یک از طرفین به بررسی ادله و مستندات ارائه شده پرداخته میشود.
در این مرحله در صورت نیاز ممکن است بنا به نظر قاضی دادگاه از نظرات کارشناسان و شهود نیز استفاده شود.
استفاده از کمک وکیل پایه یک با تجربه میتواند در طرح شکایت دعوای تصرف عدوانی به صورت حقوقی و کیفری موثر و کمک کننده باشد؛ چرا که وکیل تصرف عدوانی با آگاهی از قوانین و رویه قضایی میتواند دلایل و مستندات کافی در طرح ادعای تصرف عدوانی را ارائه کرده و روند رسیدگی به پرونده را تسریع کند.
مجازات تصرف عدوانی
بر اساس آنچه در ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی در خصوص تصرف عدوانی آمده است؛ مجازات اقدام به تصرف عدوانی یک ماه تا یک سال حبس میباشد.
«هر کس به وسیله صحنهسازی از قبیل پیکنی، دیوارکشی، تغییر حد فاصل، امحای مرز، کرتبندی، نهرکشی، حفر چاه، غرس اشجار و زارعت و امثال آن به تهیه آثار تصرف در اراضی مزروعی اعم از کشت شده یا در آیش زراعی، جنگلها و مراتع ملی شده، کوهستانها، باغها، قلمستانها و… و سایراراضی و املاک متعلق به دولت یا شرکتهای وابسته به دولت یا شهرداریها یا اوقاف و همچنین اراضی و املاک و موقوفات و محبوسات و اثلاث باقیه که برای مصارف عامالمنفعه اختصاص یافته … مبادرت نماید یا بدون اجازه سازمان حفاظت محیط زیست یا مراجع ذیصلاح دیگر مبادرت به عملیاتی نماید که موجب تخریب محیط زیست و منابع طبیعی گردد یا اقدام به هر گونه تجاوز و تصرف عدوانی یا ایجاد مزاحمت یا ممانعت از حق در موارد مذکور نماید به مجازات یک ماه تا یک سال حبس محکوم میشود.»
همچنین دادگاه مکلف است حسب مورد رفع تصرف عدوانی یا رفع مزاحمت یا ممانعت از حق را به وضع سابق اعاده کند.
بر اساس تبصره ۱ این ماده رسیدگی به دعوای تصرف عدوانی خارج از نوبت انجام میشود و جهت توقف تصرف عدوانی نیاز به صدور حکم قطعی نیست و بنابراین مقام قضایی با تنظیم صورت جلسهای دستور توقف عملیات مربوط به تصرف عدوانی را میدهد تا زمانی که حکم قطعی صادر شود.
نتیجهگیری
تصرف عدوانی به عنوان یکی از رایجترین دعاوی مطروحه شناخته میشود که آثار حقوقی و مالی بسیاری به دنبال دارد.
در این مقاله سعی کردیم ابعاد مختلف تصرف عدوانی و انواع آن را بررسی کرده و راههای اثبات در این دعوا را به شما نشان دهیم.
در ادامه به ذکر چند سوال متداول در رابطه با تصرف عدوانی و پاسخ آنها میپردازیم.
تعریف تصرف عدوانی چیست؟
انواع تصرف عدوانی شامل چه مواردی است؟
تفاوت دعوای خلع ید و تصرف عدوانی در چیست؟
حل مشکل تصرف عدوانی
با در نظر گرفتن تبعات حقوقی دعوای تصرف عدوانی، همکاری با وکیل یا مشاور حقوقی بسیار ضروری است.
برای حل مشکل تصرفی ملک خود همین حالا وارد صفحه مشاوره حقوقی تصرف عدوانی شوید و روی دکمه شروع گفتگو کلیک کنید.