عقد مضاربه قراردادی است که میان کارگزار و صاحب مال بسته می شود و به این صورت است که کارگزار با سرمایه صاحب مال به داد و ستد پرداخته و در برابر آن به نسبت درصدی در سود با وی شریک می‌شود که البته اگر سودی بدست آید آن را با دارنده مال برپایه قرارداد تقسیم می‌کند.
به عبارت دیگر ،هر گاه یکی از طرف های عقد سرمایه گذار باشد و طرف دیگر با آن سرمایه تجارت کند و در سود آن شریک بشود، چنین عقدی را عقد مضاربه می گویند.
شرط اساسی درستی مضاربه قبول خطر از جانب صاحب سرمایه و نبود ضمانت نسبت به سرمایه است، در غیر این صورت سرمایه به عنوان قرض است و پس از انعقاد مضاربه، کارگزار نمی‌تواند سرمایه را با سودی کمتر به شخص دیگری واگذار کند.
در چه شرایطی قرارداد مضاربه قانونی است؟
- سرمایه باید وجه نقد باشد.
- سهم هریک از طرف ها باید جزئی از کل باشد. یعنی نصف یا یک سوم و یا یک چهارم از کل سهام باشد.
- در هنگام انعقاد این قرارداد، باید سهم هر یک از طرف ها معین باشد.
شایان ذکر است اگر سرمایه گذاری منجر به زیان شود فقط دارنده مال است که خسارت را تحمل می‌کند و ضرری که متوجه کارپرداز می شود، تلاش و اقدام های بی‌نتیجه‌است.
لازم به ذکر است که مضاربه با ربا تفاوت دارد(به سود ظالمانه و زیاد در معامله یا تجارت ربا گفته می‌شود).
سود مضاربه، منفعتی است که در اثر فعالیت تجاری به دست می‌آید، اما ربا در نتیجه کوشش و فعالیت نیست، همچنین ربا مقدار ثابت و معینی است که در قرض یا معامله تعیین می‌شود، در حالی که فایده و سود مضاربه، غیر معین و احتمالی است و به کوشش و تلاش اشخاص بستگی دارد؛ از سوی دیگر در ربا هیچ خطر یا ضرر و زیانی متوجه شخص رباخوار نیست در حالی که تاجر ممکن است به جای سود، متحمل ضرر و زیان گردد.
آنچه در اسلام حرام دانسته شده ربا یعنی سود غیر منصفانه است نه سود متعارف مضاربه و بر اساس همین نگرش قانون عملیات بانکی بدون ربا تشکیل شده است
مضاربه مطلق
مضاربه مطلق، مضاربه ای است که در آن تجارت خاصی شرط نشده باشد که در این صورت فرد هر نوع تجارتی را لازم و صلاح بداند می‌تواند انجام بدهد البته باید قوانین و مقررات متعارف رعایت شود.
مضاربه مقید
مضاربه ای است که در آن تجارت خاصی شرط شده باشد که در این صورت فرد نمی‌تواند با سرمایه ای که مالک در اختیار او قرار داده، فعالیت تجاری غیر از مواردی که در قرارداد شرط شده را انجام دهد؛ مثلا اگر در قرارداد شرط شود که کارگزار سرمایه را فقط در تجارت زعفران مورد استفاده قرار دهد، وی نمی‌تواند آن را در تجارت دیگری غیر از تجارت زعفران به کار گیرد.
مضاربه با قید مدت و بدون مدت
با توجه به اینکه شخص در این عقد موظف و ملزم به انجام تعهدات معاملات تجاری است، مدت زمان و فرصتی که مضارب اختیار چنین عملی را پیدا می‌کند، قابل توجه است.
عقد مضاربه از لحاظ مدت و زمان، به دو نوع تقسیم می‌شود، بنابراین یا در مضاربه مدت معین می‌شود یا مدت تعیین نمی شود.
شایان ذکر است عقد مضاربه با قید مدت، عقدی جایز است و هر یک از طرف ها هر موقع که بخواهد می‌تواند آن را فسخ کند.
هرگاه طرف های قرارداد بخواهند عقد مضاربه را فسخ کنند، تعیین مدت مانع از فسخ مضاربه نیست.
بنابراین فقط نتیجه ای که برای تعیین مدت در مضاربه می‌توان در نظر گرفت این است که با انقضای مدت، مضاربه خود به خود منتفی شده و از بین می‌رود و در نتیجه شخص بعد از انقضای مدت حق تصرف در سرمایه را نداشته و نمی‌تواند به تجارت خود ادامه بدهد، در حالی که اگر در مضاربه مدت معین نشده باشد، این قرارداد به اعتبار خود باقی خواهد بود، مگر اینکه به موجب یکی از دلایلی که عقود و قراردادها را باطل می‌کنند مانند فوت، جنون و … رخ بدهد یا یکی از طرف ها، قرارداد مضاربه را فسخ کند.
