صلح عمری، عبارتی است که گاهی در مطالب حقوقی یا محاورات بین یکدیگر با آن مواجه می شویم اما به واقع عقد صلح به میزانی که دیگر عقود و اصطلاحات حقوقی نزد مردم شناخته شده هستند، معروف نبوده و افراد تصور درست و واضحی از عقد صلح عمری ندارند.
بنابراین قصد داریم دراین نوشته ضمن شرح مفهوم صلح عمری به بررسی عقد صلح و مفهوم و ارکان، ویژگی ها، امتیازات و روش تنظیم صلحنامه معتبر می پردازیم.
- اقسام عقد صلح
- صلح در مقام معاملات
- صلح در مقام دعاوی
- صلح عمری
- کاربرد صلح عمری در وصیت
- تنظیم صلحنامه
- مزایای تنظیم صلحنامه رسمی (دفتر اسناد رسمی)
- صلح معوض و غیر معوض
- تفاوت میان صلح غیر معوض و صلح معوض چیست؟
عقد صلح
صلح همانگونه که از نامش پیداست نوعی تراضی و توافق بین طرفین است که برخلاف عقود معین نمی توان تعریف مشخص و واحدی از آن گفت، درواقع صلح، توافق و تراضی آزاد طرفین است تا در قالب آن بتوانند اثر حقوقی که در پی آن هستند را ایجاد کنند و بدون قالب خاصی در مورد شروط و توافقات به هرنحو که مایل باشند توافق و تعیین کنند البته تا جایی که مخالف قانون نباشد.
بنابراین موضوع عقد صلح یا صلح عمری تا آنجا که مخالف قوانین و موازین شرعی یا اخلاق حسنه و نظم عمومی نباشد با هیچ محدودیتی مواجه نیست و اصل آزادی اراده اشخاص بر این عقد حاکم است.
صلح در قانون مدنی ما که متخذ از فقه امامیه است، لذا معنی وسیع تری نسبت به عقود معین دیگر دارد، به طوری که قرارداد صلح می تواند به طور فرعی جایگزین عقود دیگری مانند بیع، اجاره و عاریه قرار گیرد.
اقسام عقد صلح
مطابق ماده ۷۵۲ قانون مدنی ، صلح بطور کلی به دو دسته تقسیم می شود:
- صلح در مقام معاملات (صلح ابتدایی)
- صلح در مقام دعاوی و اختلافات
صلح در مقام معاملات
صلح در مقام معاملات یا به عبارتی دیگر صلح ابتدایی، به معنا و مفهوم آن است که بدون آنکه دعوا و اختلافی میان طرفین وجود داشته باشد، بسیاری از آثار قراردادی و حقوقی مانند انتقال مالکیت یا مشارکت یا ایجاد تعهد و… را به جای آنکه در قالب عقود معین و مشخصی مانند بیع، اجاره، وکالت، هبه و … منعقد کنند، آنها را در قالب عقد صلح ایجاد و منعقد می سازند.
آنچه مسلم است در عقد صلح تفاهم و تعامل و سازش بین طرفین وجود دارد و همین موجب امتیاز عقد صلح بوده و آن را از سایر عقود ممتاز می کند. شخصی که مالی یا منفعتی را به دیگری صلح می کند را «مصالح» و طرف دیگر را «متصالح» می نامند.
نکته: صلح در مقام معاملات، هرچند نتیجه معامله را که به جای آ واقع شده است می دهد، اما شرایط و احکام خاص آن معامله و عقد را ندارد، اگر مورد صلح، انتقال عین باشد در مقابل عوض مثل پول نتیجه آن نتیجه ی بیع (خرید و فروش) خواهد بود، بدون اینکه شرایط و احکام خاص بیع مانند خیارات مخصوص آن از قبیل حیوان، تاخیر ثمن یا مجلس را شامل شود. پس چه بسا دو نفر خانه ای را مورد خرید و فروش ( بیع) یا اجاره قرار می دهند ولی برای فرار از شروط و الزامات خاص بیع یا اجاره، عنوان صلح را برای آن برگزینند و یا منافع ملکی را به اجاره واگذار می کنند اما نام صلح منافع را بر آن می گذارند.
صلح در مقام دعاوی
صلحی که در مقام دعوا و اختلاف بوجود می آید از دو مورد ذیل خارج نمی باشد و مقصود ما از صلح عمری این نوع از صلح نمی باشد؛ بنابراین به توضیحی اختصاری از آن بسنده می کنیم:
ممکن است مبنی بر جلوگیری و پیشگیری از تنازع و دعوایی در آینده باشد، بدین توضیح که درصورت وقوع اختلاف بین طرفین ایشان پیش از آنکه این اختلاف منجر به طرع دعوا گردد پیشاپیش اختلاف را بوسیله ی تنظیم صلحنامه به سازش منتهی می کنند و ازین طریق از طرح دعاوی در دادگستری جلوگیری می کنند که ازین موضوع تحت عنوان «درخواست سازش» نیز یاد می شود.
ممکن است در مورد رفع تنازع موجود باشد، بدین مفهوم که هم اختلاف وجود دارد هم این اختلاف منجر به طرح دعوا در دادگستری گشته است و طرفین دعوا درگیر آن هستند، حال طرفین دعوی، دعوای خود را به صلح خاتمه می دهند که در قانون آیین دادرسی مدنی این مبحث تحت عنوان «سازش» پرداخته شده است.
صلح عمری
صلح عمری عقدی است که مالک «مصالح»، ملک خود را به نام شخص دیگری «متصالح» منتقل می کند اما با این شرط که خود مالک تا زمانی که در قید حیات است و به مدت طول عمرش، حق استفاده، تصرف یا انتقال منافع (اجاره) ملک به افراد دیگر را داشته باشد ، پس از فوت مصالح ملک بصورت کامل به تصرف و مالکیت متصالح درآمده و ایشان حق هرگونه تصرف و استفاده ای از آن را خواهد داشت.
در قانون مدنی ما عقد معینی مشخصا به نام صلح عمری با چنین مفهومی وجود ندارد، اما همانطور که پیش تر ذکر شد صلح، عقدی است که طرفین می توانند هرگونه تراضی و توافقی که دارند را برمبنای آزادی و نفوذ اراده شان در قالب عقد صلح ذکر کرده و منعقد کنند. صلح عمری نیز بر همین مبنا شکل گرفته و امروزه در دنیای حقوق و عرف جای خود را تثبیت نموده است.
کاربرد صلح عمری در وصیت
فایده ی مهم و ارزشمندی که صلح عمری می تواند داشته باشد که علت برخورداری ازاین محبوبیت نیز همین می تواند باشد که اشخاصی که می خواهند پس از فوت خود ملک یا منزلی را برای شخصی وصیت کنند اما به این علت که بیشتر از یک سوم اموالش را نمی تواند به عنوان وصیت تملیکی هنگام تنظیم وصیت نامه کند و این امکان وجود دارد که اموال کافی نباشد یا وراث به وصیت عمل نکنند و وصیت نامه رسمی نباشد و اعتبار اندکی داشته باشد و مال بین وراث تقسیم شده و به شخص مورد نظر نرسد.
بنابراین می توانند ملک خود را در قالب صلح عمری به آن فرد که متصالح نامیده می شود صلح نموده و تا مدتی که در قید حیات می باشد نیز خود از منزل یا ملکش بهره مند گردد و پس از فوت ملک کاملا به شخص مورد نظر می رسد.
تنظیم صلحنامه
برای تنظیم صلحنامه عمری یا صلح در قالب ها و مفاد دیگر می توانید به دفاتر اسناد رسمی مراجعه کنید و از سردفتر تقضای تنظیم سند رسمی صلحنامه کنید، توصیه می شود از تنظیم صلحنامه بصورت سند عادی خودداری کنید؛ چراکه با انجام اینکار و خود رای از تنظیم سند رسمی احتمال فسخ یا ابطال صلحنامه ی عادی خود را به علت عدم رعایت نکات حقوقی یا حتی ایراد های متعددی که طرف دیگر می تواند به آن وارد کند را بالا برده و درنهایت متحمل هزینه بالای دادرسی از جمله هزینه کارشناسی، حق الوکاله و …خواهید شد اما با تنظیم صلحنامه بصورت رسمی از مزایا و فواید زیر برخوردار خواهید شد که این عمل تماما به نفع شماست.
مزایای تنظیم صلحنامه رسمی (دفتر اسناد رسمی)
- سند رسمی است و بدون مراجعه به دادگاه می توان آنرا با قدرت اجرای ثبت اجرا نمود.
- تمام محتویات و امضاهای مندرج در آن رسمی و معتبر است
- فقط می‌توان نسبت به آن ادعای جعل کرد و نمی‌توان نسبت به محتویات و امضاهای آن اظهار تردید یا انکار نمود که اثبات جعلی بودن آن نیز امری است بسیار دشوار که احتمال خدشه به سند را در حد غیر ممکن پایین نگه می دارد.
- صرفه جویی در هزینه های دادرسی، کارشناسی …
- عدم درگیری در دعاوی و اختلافات
- با ثبت صلحنامه در دفتر اسناد رسمی نگرانی در خصوص فقدان یا تحریف آن وجود نخواهد داشت
- در مقام اجرای صلحنامه نیازی به اثبات اصالت آن نیست و در بسیاری از موارد رجوع به دادگاه هم ضرورت پیدا نمی کند
صلح معوض و غیر معوض
صلح معوض صلحی است که در ازای دریافت مال مورد صلح طرف دیگر(متصالح) مال یا عوضی در مقابل، به مصالح می دهد که اصطلاحا به آن مال الصلح نیز می گویند.
به عبارت دیگر هر یک از افراد در ازای چیزی (مورد معامله) که می گیرند، چیز دیگری را به طرف مقابل تحویل می دهند؛ مانند عقد اجاره که در آن موجر در ازای انتقال مالکیت منافع واحد تحویل داده شده به مستاجر عوض آن یعنی اجاره بها را دریافت می کند یا بیع که در ازای دریافت مال مبلغش را به فروشنده می دهیم.
عقود معوض دارای دو ویژگی هستند ، یکی آنکه بین عوض و معوض باید برابری و تعادل برقرار باشد، یعنی ارزش آن ها با یکدیگر در تعادل و برابری نسبی باشد تا هیچ طرفی متضرر نشود و دیگری این است که هر کدام از دو طرف دارای حق حبس هستند، یعنی آن ها می توانند تا زمانی که هر کدام از طرفین به تعهدات خود عمل نکند، دیگری هم به تعهدات خود عمل نکند.
نکته عملی: توصیه می گردد برای تنظیم صلحنامه معوض حتما به دفتر اسناد رسمی مراجعه کنید تا از مزایای سند رسمی برخوردار شده و از مشکلات حقوقی و هزینه های هنگفت دادرسی پیشگیری نمایید و در صلحنامه در قسمت نحوه ی پرداخت بها بنویسید: «بها باقرار تماما تسلیم مصالح شده است»
صلح غیر معوض همانطور که از نامش پیداست عقدی بلاعوض و غیر معوض است و مالی در ازای صلح به مصالح داده نمی شود، رایگان انجام می شود و لازم نیست چیزی در ازای دریافت مال به طرف مقابل داده شود که مطابق ماده ۷۵۷ قانون مدنی صلح بلاعوض نیز جایز و صحیح است.
اما ذکر این نکته نیز ضروری است که در صلح غیرمعوض، آوردن شرط عوض (مبلغی اندک) ممکن است و این موضوع ماهیت عقد را معوض نمی کند اهمیت این کار در این مورد آشکار می شود که عقودغیر معوض با شرط عوض آثار عقود معوض مانند حق حبس و تعادل عوضین را نداشته و می توان بدون رعایت آنها عقد را منعقد نمود و اجرا کرد.
تفاوت میان صلح غیر معوض و صلح معوض چیست؟
مالیات:
اگر صلح معوض باشد مالیات نقل و انتقال در زمان مراجعه ی مصالح به دارایی وصول می گردد و نرخ آن مشمول ماده ۱۲۰ قانون مالیات ها می باشد، در حالیکه اگر صلح بلاعوض یا «محاباتی» باشد، در زمان مراجعه مصالح، مالیاتی وصول نمی شود و صرفا گواهی صادر می شود و بعد ها درصورتیکه منافعی به متصالح (دریافت کننده ی مال) تعلق گیرد، برای آن منافع مالیات تعلق گرفته و پس از محاسبه مطابق ماده ۱۲۲ قانون مالیات وصول می گردد.
تفاوت در ارزش عوض:
در صلح معوض اصل بر این است که عوضین (مال و پول مثلا) باید از لحاظ ارزش برابر و در تعادل باشند، یعنی اگر یک نفر منزل خود را به ارزش ۷۰۰ میلیون تومان به دیگری فروخت، ملک و پول رد و بدل شده باید از لحاظ اقتصادی ارزش عقلانی و یکسانی داشته باشند؛ یعنی فرد بتواند با ۷۰۰ میلیون تومان منزلی دقیقاً شبیه به منزل معامله شده بخرد؛ ولی در صلح غیر معوض این شرط برقرار نمی باشد.
برای مثال فردی که مالک یک دستگاه موتور هارلی داویدسون است، موتور خود را در ازای دریافت دوچرخه فردی دیگر به او هدیه می دهد، در اینجا ارزش عوضین به هیچ وجه قابل مقایسه نیستند و تنها به دلیل غیر معوض بودن می تواند این عقد برقرار شود؛ به خاطر همین دلیل است که در نوع معوض در صورت معلوم شدن تفاوت ارزشی و اقتصادی در مورد معامله (مالی که مبادله شده) حق فسخ برای متضرر وجود دارد.
بطلان عقد در صورت نبودن یکی از عوضین:
اگر در عقد معوض مشخص شود که مالی که فروخته شده هرگز هنگام عقد وجود خارجی نداشته است، شرط صحت عقد یعنی وجود مورد معامله، نقض و عقد قابل ابطال خواهد بود.
در عقد غیر معوض اینگونه نیست و معامله باطل نمی شود، البته کسی که معامله به نفع او است می تواند معامله را برهم بزند.
از بین رفتن مورد معامله:
اگر بین دو نفر صلح معوض درگرفت و قرار شد که مورد معامله در فردای آن روز یا چند ساعت بعد به طرف مقابل تحویل داده شود ولی در این بین مال از بین رفت، عقد معوض از زمان تلف شدن مورد معامله خود به خود فسخ می شود؛ ولی در عقد غیر معوض چون مورد معامله شرط است و شرط از ارکان عقد نیست، معامله فسخ نمی شود.
معین و معلوم بودن عوضین:
در عقد معوض باید مشخصات عوضین کاملاً معین و معلوم باشد، در غیر این صورت عقد برقرار نخواهد بود اما در عقد غیر معوض علم اجمالی نیز برای صحت عقد کفایت می کند.
شرایط عمومی صلحنامه
صلحنامه ای که تنظیم می شود باید از لحاظ حقوقی شرایطی داشته باشد که ممکن است افراد عادی از آنها مطلع نباشند و به علت عدم رعایت آنها صلحنامه از اعتبار ساقط شود و در آینده مشکلات و هزینه های فراوانی را بر شما تحمیل کند؛ بنابراین می توانید با مراجعه به دفتر اسناد رسمی و تنظیم صلحنامه از رعایت تمام شرایط حقوقی آن اطمینان حاصل کنید.
ازجمله شرایط و مواردی که هنگام تنظیم صلحنامه باید رعایت شوند عبارتنداز:
- طرفین عاقل، بالغ و رشید باشند البته در صلح غیرمعوض رشید بودن ینی داشتن عقل معاش و تشخیص سود و ضرر لازم نیست.
- مفاد صلحنامه مخالف قانون نباشد.
- مفاد صلحنامه با نظم عمومی و اخلاق حسنه در تعارض نباشد.
- در صلحنامه هویت مصالح، متصالح، مال الصلح، مورد صلح مشخص و واضح باشند.
- تعهدات طرفین بدون ابهام باشد.
