اصول عملیه
مقدمه
برای هر مکلفی ۳ حالت نسبت به احکام شرعی متصور است؛
- قطع
- ظن
- شک
که در صورت سوم(شک) باید به اصول عملیه مراجعه نماید؛ به عبارت دیگر تا دلیل قطعی (مثل خبر متواتر) یا دلیل ظنی که دلیل قطعی حجیت آن را ثابت کرده است (مثل خبر واحد) وجود دارد، نوبت به اصول عملیه نمی رسد اما اگر دلیل قطعی یا ظنی وجود نداشت ناچار باید به اصول عملیه مراجعه نماییم.
تفاوت ادله اجتهادی و ادله فقاهتی عبارتند از:
ادله اجتهادی:
عبارت است از دلیل ظنی که حکمی شرعی را برای ما اثبات می کند و به آن دلیل علمی یعنی دلیلی که با دلیل قطعی، جمعیت آن ثابت شده نیز می گویند. مانند اجماع و خبر واحد.
ادله فقاهتی:
عبارت است از دلیلی که در مقام فقدان دلیل قطعی و ظنی و در مرحله شک به آنها مراجعه می کنیم و به آنها اصول عملیه نیز می گویند.
توجه: از نظر رتبه دلیل اجتهادی (ظنی) بر دلیل فقاهتی(شکی) مقدم است و لذا اصولیون گفته اند الاصل دلیل حیث لا دلیل.
وجه تسمیه دلیل فقاهتی و اجتهادی عبارتند از:
- دلیل اجتهادی مقتضای اجتهاد فقیه در ادله اربعه شرعی است و مستقیما از آنها استخراج می گردد.
- دلیل فقاهتی مقتضای تفقه فقیه بر اساس عقل و احیانا شرع بوده و مستقیما از ادله اربعه استخراج نمی گردد.
مراتب ادله در اصول فقه
مراتب ادله در اصول فقه به ترتیب عبارتند از:
- قطع (علم یا یقین۱۰۰%)
- ظن(علم ۷۰% یا ۷۵% الی ۱۰۰%)
- اصول عملیه (شک)عبارتست از علم ۵۰%و پایین تر از علم ۵۰%را وهم می نامند.
تعداد اصول عملیه در یک تقسیم کلی عبارتند از:
- اصول عملیه خاصه: اصولی که مخصوص یکی از ابواب فقهی است مانند: اصل طهارت که مخصوص باب طهارت است؛ یا اصاله الحل که مخصوص حلال و حرام است.
- اصول عملیه عامه: اصولی که در همه ابواب فقهی کاربرد دارند. مانند: اصل استصاب، اصل برائت…
تعداد اصول عملیه با توجه به حصر عقلی عبارتند از:
- اصل استصاب
- اصل برائت
- اصل احتیاط (اشتغال)
- اصل تخییر.
مجاری اصول عملیه چیست؟ عبارتست از اینکه مواضعی که این اصول عملیه در آن کاربرد دارند کجاست؟
هنگام شک در حکم شرعی
- الف: اگر حالت سابقه لحاظ شود؛ مجرای اصل استصاب است؛ مثال: می دانم وضو گرفته بودم، شک دارم هنوز وضویم باقی است یا نه؟ طبق اصل استصاب می گوییم: وضوی من باقی است.
- ب: اگر حالت سابقه حکم لحاظ نشود:
- در صورت شک در تکلیف- مجرای اصل برائت؛ مثال: نمی دانم سیگار کشیدن حرام است یا خیر؟ اصل برائت از تکلیف است.
- در صورت شک در مکلف به:
- الف – احتیاط ممکن است ؛ مجرای اصل احتیاط؛ مثال: نمی دانم در روز جمعه نماز ظهر واجب است یا نماز جمعه؟ طبق احتیاط هر دو نماز را باید بجا آورد.
- ب- احتیاط ممکن نیست؛ مجرای اصل تخییر؛ مثال: قسم خوردن در مورد کاری و اما نمی دانم بر انجام کار یا بر ترک آن. طبق اصل تخییر مخیریم یکی از آن دو را انجام دهیم.
انواع شبهه
- شبهه حکمیه
- شبهه موضوعیه
نکته: شک در اصل تکلیف یا مکلف به، یا در حکم شرعی است یا درباره موضوعی از حکم شرعی است.
شبهه حکمیه:
هر گاه حکم شرعی موضوع مورد شک ما باشد به آن شبهه حکمیه می گوییم؛ مثال: نمی دانیم حکم سیگار کشیدن چیست؟ حرام است یا حلال؟
شبهه موضوعیه:
هرگاه اصل حکم شرعی را می دانیم و اصل حکم هم معلوم است اما در مصادیق موضوع حکم شک داریم به آن شبهه موضوعیه گفته می شود. مثال: نمی دانیم این مایع سرکه است یا شراب؟
- الف- در شبهه حکمیه منشا شک عبارتند از:
- فقدان نص (هیچ دلیلی وجود ندارد).
- اجمال نص (دلیل موجود مجمل است)
- تعارض نصین (دو نص متعارض وجود دارد)
- ب-در شبهه موضوعیه منشا شک اشتباه در امور خارجی است؛ یعنی به دلیل مشتبه شدن امور بیرونی حسی تشخیص شی و حرام یا حلال امکان پذیر نیست.
شبهه حکمیه و موضوعیه هر کدام به دو قسم تقسیم می شوند.
شبهه تحریمیه:
هرگاه(با علم به عدم وجوب چیزی) شک و در حرمت و عدم حرمت چیزی داشته باشیم به آن شبهه تحریمیه گویند. پس در شبهه تحریمیه شک داریم که آیا کاری حرام است یا مکروه؟ حرام است یا مستحب؟ حرام است یا مباح؟ مثال: نمی دانیم سیگار کشیدن حرام است یا مکروه؟
شبهه وجوبیه:
هرگاه (با علم به عدم حرمت چیزی) شک در وجوب و عدم وجوب چیزی داشته باشیم، به آن شبهه وجوبیه گویند، پس در شبهه وجوبیه شک داریم که آیا کاری واجب است یا مستحب؟ واجب است یا مباح؟ واجب است یا مکروه؟ مثال نمی دانیم صلوات فرستادن با دیدن هلال ماه واجب است یا مستحب؟
اصل برائت
مجرای اصل برائت شک در تکلیف است. مثال: سیگار کشیدن حرام است یا مکروه؟
نکته ۱- شک در اصل تکلیف گاه در حکم شرعی و گاه در موضوع حکم شرعی است و هر یک و یا تحریمیه هستند یا وجوییه و نیز منشا شک یا فقدان نص یا اجمال نص یا تعارض نصین و یا اشتباه در امور خارجی است.
نکته ۲- اقسام برائت عبارتند از:
- برائت شرعی: اگر دلیل برائت، شرعی باشد، به آن برائت شرعی گویند.
- برائت عقلی: اگر دلیل برائت، عقلی باشد، به آن برائت عقلی گویند.
موارد اصل برائت یا مجرای اصل برائت
شبهه حکمیه عبارتند از:
شبهه حکمیه تحریمیه:
- الف- به دلیل فقدان نص؛ اصولیون اصل برائت و اخباریون اصل احتیاط را جاری می دانند؛ مثال: شک در حرمت یا کراهت سیگار کشیدن به دلیل اینکه نصی در مورد حرمت یا کراهت آن موجود نیست.
- ب – به دلیل اجمال نص؛ اصولیون اصل برائت و اخباریون اصل احتیاط را جاری می دانند؛ مثال: تردید مجتهد در مفهوم (غنای حرام). غنا عبارت است از صورت و آهنگ لهوی. شک مجتهد در اینکه بعضی آهنگها از مصادیق غنای حرام است یا نه به دلیل اجمال نص است.
- ج – به دلیل تعارض نصین- مقتضای قاعده اولیه، اصل برائت از حرمت است؛ مثال: دلیلی بر حرمت سیگار و دلیل دیگر بر کرامت آن دلالت نماید.
نکته: در تعارض نصین باید به اخبار علاجیه رجوع نمود.
شبهه حکیمیه وجوبیه:
- الف – به دلیل فقدان نص؛ مثال: شک در وجوب یا استصحاب دعا با دیدن ماه.
- ب- به دلیل اجمال نص؛ مثال: نمی دانیم صیغه امر ظهور در وجوب دارد یا استصحاب چون نص مجمل است.
- ج – به دلیل تعارض نصین؛ مثال: یک خبر امر به وجوب نمی کند و خبر دیگر امر به اباحه.
در تمام این موارد اصولیون و اخباریون اصل برائت را جاری می دانند.
شبهه موضوعیه
شبهه موضوعیه تحریمیه:
به دلیل اشتباه در امور خارجی: اصولیون و اخباریون اصل برائت را جاری می دانند. مثال: شک داریم که مایعی که داخل این ظرف است شراب است یا سرکه؟
نکته: روایات فراوانی در این مورد وجود دارند که دلالت بر اصل برائت دارند از جمله روایت: «کل شی و لک حلال حتی تعلم اند حرام بعیند فتدعه»
شبهه موضوعیه وجوبیه:
به دلیل اشتباه در امور خارجی- اصولیون و اخباریون اصل برائت را جاری می دانند؛ مثال: نمازهای قضا شده که مردد است بین اقل و اکثر ؛ یعنی نمی دانیم که یک نماز از ما قضا شده و (اقل) یا دو نماز(اکثر)
نکته: اصولین در شبهه حکمیه وجوبیه و تحریمیه و نیز در شبهه موضوعیه اصل برائت را جاری می دانند اما اخباریون در شبهه حکمیه و تحریمیه اصل احتیاط و در سایر موارد اصل برائت را جاری می کنند.
ادله اصولیون برا اثبات اصل برائت در شبهات حکمیه تحریمیه ناشی از فقدان نص است.
اصولیون برای اثبات حجیت اصل برائت به کتاب، سنت و عقل استناد نموده اند که آنها را به اختصار طبق این آیه شریفه ذکر می نمائیم
- الف-کتاب (قرآن) ؛ ماکنا معذ بین حتی نبعث رسولا نکند که به مکلفین برسد، آنها را عقاب نمی کند و در فقدان نص چون دلیلی مبنی بر وجود تکلیف به ما نرسیده، اصل برائت جاری می شود.
- ب- سنت:
- حدیث رفع؛ پیامبر اکرم (ص) فرمودند: رفع عن امتی تسعه الخطا و النسیان و استکرهوا علیه و ما لا یعلمون و … مورد استناد و در اصل برائت ، جمله مالا یعلمون است. طبق این جمله آنچه ما به آن علم نداریم، درباره آن تکلیفی هم نداریم لذا اصل برائت از تکلیف است.
- مرسله صدوق؛ طبق مرسله صدوق ( کل شی مطلق حتی یرد فیه نهی) ؛ اصل اولی در امور اباحه است لذا تا دلیلی بر منع نباشد، اصل برائت از تکلیف است.
- ج- عقل: دلیل عقلی اصولیون استناد و به قاعده قبح عقاب بلابیان است. برخورد با مکلف و عقاب کردن او بدون بیان تکلیف شرعی قبل از آن قبیح است. لذا تا بیانی از شارع نرسیده، اصل برائت از تکلیف است.
خلاصه اینکه: وقتی ما مخص کردیم و دلیلی بر تکلیف نیافتیم و مولاهم شخص عاقل و عادلی است و می دانیم که عقاب بلابیان هم قبیح است، لذا در شبهه حکمیه تحریمیه به دلیل فقدان نص، بلاشک اصل بر برائت از تکلیف است.
ادله اخباریون
ادله اخباریون برای اثبات اصل احتیاط در شبهات حکمیه تحریمیه به دلیل فقدان نص است.
اخباریون برای اثبات اصل احتیاط به کتاب، سنت و عقل استناد جسته اند که به اختصار عبارتند از:
- الف- قرآن؛ اتقوا الله حق تقاته؛ در صورت فقدان نص به حکم آیه شریفه، خدا ترسی اقتضا دارد که احتیاط کنیم و متحمل الحرمه را مرتکب نشویم.
- ب- سنت؛ برخی روایات فرموده اند« فتوای بدون علم ندهید» ؛ بعضی روایات فرموده اند در موارد مشکوک احتیاط نمائید و بعضی روایات فرموده اند: در امور مشتبه توقف کنید و آنها را انجام ندهید، مبادا که در حرام بیفتید، برخی روایات فرموده اند: امور سه گونه است:
- معلوم الحرمه
- معلوم احلیه
- مشکوک الحکم، که در مورد اخیر باید از ارتکاب شبهه بر حذر باشید و خود را در محرمات نیندازید.
بر طبق این روایات، در موارد مشکوک الحکم باید احتیاط نمود و از فرو رفتن در هلاکت دوری گزید.
- ج- عقل: ما اجمالا می دانیم یک سری حرام ها در شرع هست که باید از آن اجتناب ورزید و پس از فحص در ادله بعضی محرمات را پیدا کرده و از آنها اجتناب کرد. اما احتمال می دهیم محرمات دیگری هم وجود دارد که شارع فرموده ولی به دست ما نرسیده و چون علم اجمالی، تکلیف را بر ما منجز نموده است. برای برائت یقینی از تکلیف لازم است احتیاط نموده و همه محتمل الحرمه ها را ترک کنیم.
