احضار و تحقیق از شهود و مطلعان هم در مرحله تحقیقات مقدماتی در دادسرا و هم در مرحله رسیدگی در دادگاه در قانون آیین دادرسی کیفری پیش بینی شده است و مقررات احضار در مرحله تحقیقات مقدماتی و مرحله رسیدگی در دادگاه کیفری و همچنین در دادگاههای حقوقی قدری با هم متفاوتند در مقاله حاضر به بررسی این مقررات میپردازیم.
احضار شهود و مطلعین در مرحله تحقیقات مقدماتی
احضار شهود و مطلعین در مرحله تحقیقات مقدماتی راسا توسط بازپرس و با تقاضای طرفین دعوی و یا حسب درخواست مقامات ذی ربط از بازپرس میسر است تفاوت احضار شهود در مرحله تحقیقات مقدماتی با احضار شهود در دعاوی حقوقی و حتی احضار شهود و مطلعین در مرحله رسیدگی در دادگاه های کیفری متفاوت است . در دعاوی حقوقی در صورت احضار شخص به عنوان شاهد یا مطلع وی میتواند حاضر نشود و در صورت عدم حضور ضمانت اجرایی وجود ندارد امادر مرحله تحقیقات مقدماتی اگر شخصی بعنوان شاهد یا مطلع احضار شود ملزم به حضور است ودر صورت عدم حضور بدون عذر موجه جلب میشود.
در مرحله رسیدگی در دادگاه کیفری در صورتی شخص احضار شونده برای شهادت جلب میشود که اولا عدم حضور وی بواسطه عذر موجه نباشد و دوما کشف حقیقت و احقاق حق متوقف بر شهادت شاهد یا مطلع باشد و یا جرم از جرایم علیه امنیت یا نظم عمومی باشد . و سوما ضرورت حضور وجود داشته باشد. همانگونه که شرح داده شد نتیجه عدم حضور بدون عذر موجه شاهد یا مطلع در دادسرا بصورت مطلق جلب وی است اما در مرحله رسیدگی علاوه بر عذر موجه باید شهادت شاهد برای کشف حقیقت لازم باشد یا جرم از جرایم مرتبط با امنیت و نظم عمومی باشد و ضرورت حضور نیز وجود داشته باشد و با فقدان هریک از این شرایط جلب شاهد یا مطلع در مرحله رسیدگی منتفی است مثلا اگر شرط کشف حقیقت و احقاق حق وجود داشته باشد ولی بتوان بوسیله دستگاه های الکترونیکی شهادت شاهد را اخذ نمود جلب شاهد بدلیل عدم ضرورت حضور منتفی است.
البته نباید از نظر دور داشت که زمانی تحقیق از شاهد و مطلع بصورت الکترونیکی جایز است که دلیل پرونده منحصر به شهادت شهود و مطلعان نباشد یعنی علاوه بر شهادت شهود و مطلعان دلایل دیگری نیز وجود داشته باشد بنابراین اگر تنها دلیل پرونده شهادت شهود یا اطلاع مطلع باشد نمی توان اظهارات آن ها را بصورت الکترونیکی استماع نمود.
روش احضار شاهد یا مطلعی که عضو نیروهای مسلح است با احضار شهود و مطلعین عادی قدری متفاوت است احضار شهود و مطلعینی که عضو نیروهای مسلح است باید حداقل ۲۴ ساعت قبل از جلسه محاکمه از طریق فرمانده یا رییس مربوط احضار شود. بنظر میرسد این مقرره با توجه به ماموریت های حساس نیروهای مسلح پیش بینی شده است تا در صورت احضار آن ها فرمانده فرد نظامی از الزام حضور کارکنان خود مطلع شوند و خللی به ماموریت نیروهای مسلح وارد نشود
اصل بر این است که تحقیق از شهود و مطلعین توسط بازپرس بصورت انفرادی و جداگانه و بدون حضور متهم صورت گیرد اما اگر بازپرس مواجهه شهود و مطلعین را با هم یا با متهم لازم بداند می تواند با ذکر دلیل ضرورت در صورت مجلس انجام تحقیق از شهود و مطلعین را بصورت مواجهه حضوری شهود باهم یا با متهم انجام بدهد . اظهارات شهود و مطلعین حتی اگر آن ها مشکلی برای نوشتن اظهارات خود نداشته باشند باید توسط منشی صورت بگیرد اما این اظهارات باید به امضا یا اثر انگشت انها برسد و اگر امضا نکنند یا قادر به امضا یا اثر انگشت نباشند کلیه صفحات باید به امضای منشی و بازپرس برسد و در این مورد باید علت عدم امضا یا اثر انگشت از شاهد یا مطلع پرسیده شود ودر صورت مجلس قید شود قید اسامی شهود و مطلعین در صورت مجلس الزامی است و در صورت تعدد شهود و مطلعین تعیین تقدم یا تاخر ادای اظهارات با بازپرس است.
اگر چه سوء سابقه کیفری و قرابت نسبی و سببی از شرایط ادای شهادت نیست اما بازپرس علاوه بر مشخصات شهود و مطلعین رابطه قرابت نسبی یا سببی و همچنین وجود یا فقدان سابقه کیفری را سوال و در صورت مجلس ثبت می نماید و این موضوعات می تواند در اعتبار شهادت موثر باشد . فقدان رابطه خادم و مخدومی از شرایط شهادت است و در صورت وجود رابطه خادم و مخدومی و همچنین عدم وجود سایر شرایط شهادت، بازپرس شهادت آن ها را برای مزید اطلاع استماع می نماید ولی شهادت آن ها فاقد اعتبار شهادت شرعی می باشد.
اگر پس از ادای اظهارات شاهد یا مطلعین بازپرس اتهامی را به این افراد وارد بداند نمی تواند در جلسه شهادت به آن ها تفهیم اتهام نماید و باید طبق مقررات و بعنوان متهم برای وقت دیگر احضار نماید.
آنچه از ماده ۲۱۴ آیین دادرسی کیفری استنباط می شود این است که اگر ادای شهادت برا شاهد یا مطلع خطر جانی داشته باشد بازپرس یا دادرس دادگاه کیفری نباید آن ها را بعنوان شاهد یا مطلع احضار نماید مگر اینکه شهادت آن ها ضروری باشد که در این صورت با انجام تدابیر مصرح در این ماده آن ها را برای استماع اظهاراتشان احضار نماید که این تدابیر عبارتند از: عدم مواجهه حضوری با متهم و عدم افشای مشخصات شخصی و محل سکونت انها و استماع اظهارات انها در خارج از دادسرا یادادگاه با وسایل ارتباط از راه دور. البته اگر با وجود این تدابیر شاهد یا مطلع از جانب متهم شناسایی شوند و بیم خطر جانی یا مالی برای آن ها باشد تدابیر دیگری برای حفاظت از جان و روان شاهد یا مطلع پیش بینی شده است.
در صورتی که شاهد یا مطلع برای حضور خود درخواست هزینه ایاب و ذهاب نماید یا مدعی ضرر وریانی از حیث ترک شغل خود شود به این نحو عمل میشود:
- اگر درخواست از جانب متهم یا بازپرس باشد هزینه های مذکور از اعتبارات مصوب قوه قضاییه پرداخت میشود
- اگر درخواست از جانب شاکی باشد شاکی باید هزینه را بپردازد و در صورت عدم پرداخت هزینه ها سه حالت متصور می باشد:
الف» اگر جرم قابل گذشت بوده و شاکی با وحود ملائت از پرداخت هزینه ها امتناع نماید شهادت شهود و مطلعین معرفی شده از ناحیه وی استماع نمی شود
ب» اگر جرم قابل گذشت باشد و شاکی برای پرداخت هزینه ها ملائت نداشته باشد هزینه ها از محل اعتبارات قوه قضاییه پرداخت می شود
ج» اگر جرم غیر قابل گذشت باشد چه شاکی ملائت داشته باشد چه ملائت نداشته باشد هزینه های مربوطه از محل اعتبارات قوه قضائیه پرداخت میشود
اگر معرفی شاهد از جانب متهم باشد در هر حالت اگر از جانب شاهد یا مطلع درخواست هزینه شده باشد هزینه از محل اعتبارات قوه قضاییه پرداخت می شود.
