در معاملات مذکور بعضی اوقات طرفین از اینجهت ناراضی اند که ناگزیر به انجام معامله بودند و انتظار دارند تا با مراجعه به دستگاه قضایی خواسته شان بر ابطال معامله یا فسخ آن پذیرفته شود.
در این نوشتار از بنیاد وکلا به مسئله معامله اضطراری و معامله با تهدید و اکراه پرداخته می شود.
پرسش: معامله اکراهی چیست؟
پاسخ: اگر شخصی تحت تاثیر تهدید موثر و غیر مجاز پای عقدی نشسته و آن را امضاء کند آن معامله بی اعتبار (نه باطل) خواهد بود.
به این تهدید در قانون مدنی اکراه گفته می شود و به کسی که تهدید شده و معامله را انجام دهد، مکره و شخصی که دیگری را تهدید می کند اکراه کننده اطلاق می شود.
در این خصوص ماده ۲۰۲ قانون مدنی چنین می گوید: اکراه به اعمالی حاصل می شود که موثر در هر شخصی با شعوری بوده و او را نسبت به جان یا مال یا آبروی خود تهدید کند به نحوی که عادتا قابل تحمل نباشد.
البته در مورد اعمال اکراه آمیز، سن و شخصیت و اخلاق و مرد یا زن بودن شخص نیز باید در نظر گرفته شود.
اگر تهدید و اکراه به درجه ای باشد که قدرت تصمیم گیری را از فرد سلب نماید، در این حالت دیگر نمی توان گفت که معامله بی اعتبار است، بلکه این معامله به لحاظ فقدان قصد باطل خواهد بود؛ زیرا مالک اراده ای برای انجام معامله ندارد؛ مانند حالتی که کسی با اسلحه دیگری را به امضای سند معامله ای وادار کند.
اما اگر فردی دیگری را تهدید کند که اگر خانه ات را به من نفروشی تو یا فرزندانت را در یک فرصت مناسب با اتومبیل خواهم کشت که در این حالت انجام این معامله به لحاظ نداشتن رضا باطل نیست، ولی غیر نافذ و نتیجتا غیر معتبر می باشد.
پرسش: چه فرقی بین عدم اعتبار (عدم نفوذ) و بطلان یک معامله وجود دارد؟
پاسخ: هنگامی که از بطلان یک معامله صحبت می کنیم اصولا آن معامله از ابتداء بوجود نمی آید و درست مانند حالتی است که خریدار و فروشنده قبل از انجام معامله داشتند ولی هنگامی که معامله ای غیر نافذ یا بی اعتبار اعلام می شود.
در این حالت با از بین رفتن مانع و تحقق رضایت، معامله شکل می گیرد؛ لذا اگر در معامله فروشنده با تهدید آن را انجام داده باشد این معامله بی اعتبار است ولی اگر بعدا رضایت خود را اعلام کند آن معامله از زمان انعقاد اولیه شکل گرفته و دارای اعتبار می شود.
فرض کنیم آقای "الف" آپارتمان آقای "ج" را به آقای "س" درتاریخ ۱۳۸۵/۵/۱ می فروشد و آقای "ج" درسال ۱۳۸۶ به انجام این معامله راضی می شود در این حالت آقای "س" از تاریخ ۱۳۸۵/۵/۱ مالک آپارتمان می شود.
بنابراین چنانچه آن را به اجاره داده باشد منافع این مدت نیز به او تعلق می گیرد و یا اگر به قیمت خانه افزوده شود این افزایش به او تعلق دارد ولی هنگامی که معامله باطل باشد آن معامله از روز انعقاد فاقد اثر است.
پرسش: چه تهدیداتی موجب بی اعتباری معامله می شود؟
پاسخ: تهدید هنگامی موجب بی اعتباری معامله می شود که در شخص با شعور مؤثر بوده و او را نسبت به جان یا مال یا آبروی خود یا خانواده اش تهدید کند بنحوی که این تهدید عادتا قابل تحمل نباشد.
در مورد تهدید باید دانست که دادگاه سن، شخصیت، اخلاق، مرد یا زن بودن شخص تهدید شونده و تهدید کننده را در نظر می گیرد؛ چه بسا تهدیدی نسبت به یک فرد جوان موثر نباشد ولی نسبت به یک پیر زن موثر باشد.
همچنین برای اینکه اکراه و تهدید محقق شود لازم است که تهدید در شخص تهدید شونده نیز موثر باشد. و اگر تهدید شونده بداند که تهدید کننده نمی تواند تهدیدش را اجرا کند یا خودش قادر به دفع آن است، آن شخص مکره محسوب نخواهد شد.
پرسش: چنانچه کسی دیگری را تهدید کند که باید خانه ات را به من بفروشی والا چک هایت را به اجراء می گذارم، آیا این تهدید موجب بی اعتباری معامله می شود؟
پاسخ: موضوع تهدید باید امر غیر مجاز و نامشروعی باشد مانند تهدید به قتل، آتش زدن خانه و… پس اگر تهدید به اعمال حق و انجام کار مجاز باشد، اکراه محقق نمی شود؛ در مثال مذکور در پرسش، اکراه و تهدید محقق نخواهد شد.
همچنین است اگر شخص به انجام معامله به حکم قانون و مقامات صالح وادار و ملزم گردد که در این حالات نیز نمی توان معامله را بی اعتبار دانست.
پرسش: اضطرار با اکراه و تهدید چه فرقی دارد؟
پاسخ: گرچه هر دو حالت بر شخص مضطر و مکره فشار روانی وارد می کند ولی از حیث حقوقی این دو حالت دارای آثار مختلفی هستند.
شاید با یک مثال ساده بتوان فرق آن دو را بهتر شناخت.
فرض کنید آقای "م" خانه اش را به آقای "ک" با تهدید به قتلی که شده می فروشد و در فرض دیگر آقای "م" بواسطه بیماری همسرش و نیاز به پول نقد در بیمارستان آن را به آقای"ک" می فروشد که درحالت اول معامله بی اعتبار و در حالت دوم معامله صحیح است.
پس اگر کسی در نتیجه اضطرار اقدام به معامله کند، مکره محسوب نمی شود و معامله اضطراری معتبر می باشد.
پرسش: به غیر از خود شخص معامله کننده آیا تهدید به اقوام او هم موجب بی اعتباری معامله می شود؟
پاسخ: تهدید به اقوام نزدیک معامله کننده مانند همسر، پدر و مادر و اولاد موجب اکراه می شود و تشخیص این امر که تهدید تا چه درجه ای از بستگان موثر می باشد با دادگاه است، که بر مبنای عرف تصمیم گیری می کند.
مسلما در جوامع شهری امروزی که روابط خویشاوندی همانند روستایی از آن قوام و همبستگی بر خوردار نیست، تعریف خویشاوند و نزدیکی او به شخص تهدید شونده با تعریفی که در یک جامعه سنتی و بسته از فامیل می شود، فرق دارد.
پرسش: اگر کسی معامله ای را با تهدید انجام دهد و سپس فوت کند آیا حق تایید و تنفیذ معامله به ورثه اش می رسد؟
پاسخ: این حق نیز مانند سایر حقوق به ورثه منتقل می شود، اما در دو حالت این حق به ارث نمی رسد:
یکی در حالتی است که انجام معامله با قید مباشرت شخص مکره (که بر معامله اجبار شده و در فرض سؤال فوت کرده است) در مقابل اجرتی باشد که در این شکل انجام مورد قرارداد به وسیله شخص دیگر ممکن نیست و دیگری هنگامی است که عقد به صورت غیر معوض و به لحاظ زیان قابل توجهی به طریق اکراهی تنظیم شده باشد، مانند موردی که شخص تحت تاثیر اکراه تعهد نماید که ساختمانی را به رایگان برای دیگری بسازد.
در واقع در این دو صورت معامله اکراهی با فوت شخص مکره از اساس منتفی می شود.
پرسش: اثبات اینکه معامله با تهدید صورت گرفته برعهده خریدار است یا فروشنده؟
پاسخ: طبق یک قاعده حقوقی اثبات هر دعوی برعهده کسی است که ادعا می کند و بار اثبات دلیل بر دوش اوست.
بنابراین هریک از خریدار یا فروشنده که مدعی است انجام معامله از جانب او با تهدید بوده است باید آن را ثابت کند و با توجه به اصل صحت معاملات اصل، بر درستی معامله است، مگر آنکه خلاف آن ثابت شود.
باید توجه داشت طرفی که معامله از سوی او بدون تهدید انجام گرفته حق برهم زدن آن را ندارد و حق رد یا تایید معامله فقط برای شخصی است که در معامله تهدید شده و مکره واقع شده است.
