نخستین گام برای شکایت یا طرح دعوا آن است که با انواع دعاوی آشنا شویم و بدانیم چه دعوایی را کجا و چگونه مطرح کنیم. بنابراین هم باید با انواع دعاوی و هم مراجع رسیدگی قضایی و نیز شیوه طرح دعوا آشنا شویم.
انواع دعاوی
هر دعوایی یا مربوط به مطالبه حقوق است یا ناشی از ارتکاب جرم و یا به دلیل انجام تخلف. دعاوی به اعتبار موضوع دعوا به چند دسته تقسیم می‌شود.
- تقسیم دعاوی به اعتبار موضوع
دعاوی حقوقی
هر نوع مطالبه حق، از طریق ارائه «دادخواست» و در «دادگاه حقوقی» انجام می‌شود.
کسی که حقش را مطالبه کرده «خواهان»، کسی که دعوا علیه او اقامه شده «خوانده» و چیزی که مطالبه آن از دادگاه درخواست شده است «خواسته» نامیده می‌شود.
دعاوی کیفری
رسیدگی به «جرم» با ارائه «شکواییه» کتبی یا «اعلام جرم» به صورت شفاهی به ضابطان یا مقام قضایی، یا کشف یا مشاهده علنی جرم از سوی ضابطان یا مقام قضایی آغاز می‌شود. تعقیب و تحقیق و رسیدگی مقدماتی به جرایم و جمع آوری ادله وقوع جرم بر عهده دادسراست.
شکایت کننده را «شاکی خصوصی»، عملی را که بر خلاف قانون انجام یا ترک شده و در قانون برای آن مجازات تعیین شده است، «جرم» و کسی را که جرمی به وی انتساب داده شده است تا وقتی که جرم ثابت نشده «متهم» و پس از اثبات جرم «مجرم» یا «محکوم علیه» می‌نامند. در صورتی که ادله کافی برای وقوع جرم وجود نداشته باشد دادسرا با صدور «قرار منع تعقیب» صادر می‌کند و در صورتی که ادله کافی بر وقوع جرم وجود داشته باشد دادسرا با صدور «قرار جلب به دادرسی» و صدور کیفرخواست پرونده را برای رسیدگی و صدور حکم به دادگاه کیفری می‌فرستد.
دعاوی اداری
رسیدگی به «تخلفات» یا «امور خلافی» در صلاحیت مراجع اداری است. «تخلفات» یا «امور خلافی» به اموری گفته می‌شود که بر خلاف انتظامات پیش بینی شده در قانون انجام و برای آن ضمانت اجرایی غیر کیفری در نظر گرفته شده است. مانند تخلفات راهنمایی و رانندگی، تخلفات مالیاتی، تخلفات شهرداری، تخلفات قضات یا ماموران اداری. رسیدگی به این تخلفات بر عهده مراجع اداری است مانند دیوان عدالت اداری، دادگاه انتظامی قضات، کمیسیون ماده صد شهرداری، کمیسیون حل اختلاف مالیاتی، هیات رسیدگی به تخلفات اداری و غیره.
مراجع قضایی
قوه قضاییه مهمترین مرجع رسیدگی به دعاوی و شکایات اشخاص (اعم از حقیقی یا حقوقی) علیه یکدیگر و یا شکایات آن ها علیه سازمان های دولتی است. بنابراین همه شهروندان، برای احقاق حقوق خود، باید با ساختار این قوه و مراجعی که وظیفه احقاق حق را بر عهده دارند آشنا شوند.
بر اساس اصل پنجاه و هفتم قانون اساسی قوای حاکم در جمهوری اسلامی ایران از طریق قوای مقننه، مجریه و قضاییه اعمال می‌گردد. طبق اصول شصت و یکم و یکصد و پنجاه و نهم قانون اساسی اعمال قوه قضاییه به وسیله دادگاه‌های دادگستری است و مرجع رسمی تظلمات و شکایات دادگستری است و تشکیل دادگاه‌ها و تعیین صلاحیت آن ها منوط به حکم قانون است.
مهم ترین مراجع قضایی عبارتند از:
- دادگاه‌ها و دادسراها.
- شورای حل اختلاف
- دیوان عالی کشور.
- دیوان عدالت اداری.
دادگاه‌ها و دادسراها
اصلی‌ترین بخش قوه قضاییه و بدنه اصلی دادگستری را دادگاه‌ها و دادسراها تشکیل می‌دهند و بخش اعظم وظایف این قوه را بر عهده دارند. بیشترین مراجعات مردم به دستگاه قضا و اکثر دعاوی و اختلافات از طریق دادگاه‌ها و دادسراها پیگیری و حل و فصل می‌شود. با عنایت به آنکه اکثر آرا قابل تجدیدنظر است، دادگاه‌ها نیز به دادگاه‌های بدوی و تجدید نظر تقسیم می‌شود.
دادگاه‌های بدوی و تجدیدنظر و دادسراها بر اساس تقسیمات کشوری در تمام، استان‌ها، شهرها و بخش‌های کشور پراکنده است و هر استان دارای دادگستری استان و هر شهر یا بخش دارای دادگستری به نام همان شهر یا بخش است. در شهرهای بزرگ مجتمع‌های قضایی بر طبق مناطق شهرداری وظیفه رسیدگی به دعاوی را بر عهده دارند. برخی دعاوی نیز در مجتمع‌های قضایی تخصصی بطور متمرکز و ویژه رسیدگی می‌شود.
در شهر تهران یا شهرهای بزرگ، مجتمع‌های قضایی زیادی وجود دارد که بر طبق موضوع تخصصی و یا منطقه شهرداری مربوط، وظیفه رسیدگی به دعاوی را بر عهده دارند. اسامی و نشانی این مجتمع‌های قضایی در ادامه آورده خواهد شد.
دادگاه
دادگاه وظیفه رسیدگی به دعوا و صدور حکم را بر عهده دارد. دادگاه‌ها حسب صنف، به دو گروه دادگاه‌های عمومی حقوقی و دادگاه‌های کیفری تقسیم می‌شوند. دادگاه‌های مذکور، به لحاظ موضوع و شیوه رسیدگی، با یکدیگر متفاوتند.
- دادگاه عمومی حقوقی
دادگاه‌های عمومی حقوقی وظیفه رسیدگی به تمامی دعاوی اشخاص حقیقی یا حقوقی علیه یکدیگر را که موضوع آن حقوق و مطالبات مالی، دعاوی ملکی، حقوق و تکالیف خانوادگی یا موضوعات تجاری است بجز آن چه را که در صلاحیت شوراهای حل اختلاف است بر عهده دارند. به منظور رسیدگی بهتر به دعاوی خانواده، تعدادی از دادگاه‌های عمومی حقوقی، بطور خاص، رسیدگی به دعاوی خانوادگی را بر عهده دارند.
- دادگاه کیفری
دادگاه‌های کیفری وظیفه رسیدگی به دعاوی ناشی از جرم را که در قانون تعیین شده است بر عهده دارند. این دعاوی در مرحله مقدماتی در دادسرا رسیدگی و پس از صدور قرار مجرمیت، برای صدور حکم نهایی به دادگاه عمومی کیفری فرستاده می‌شود.
دادگاه‌های کیفری به دو گروه دادگاه کیفری یک و دادگاه کیفری دو تقسیم می‌شود. برخی جرایم، مانند جرایم منافی عفت، جرایم تعزیری گروه هفت و هشت و جرایم افراد زیر ۱۵ سال مستقیما در دادگاه رسیدگی می‌شود.
- دادگاه کیفری یک
دادگاه کیفری یک تنها صلاحیت رسیدگی به دعاوی زیر را دارد:
- رسیدگی به جرائم موجب مجازات سلب حیات.
- رسیدگی به جرائم موجب حبس ابد.
- رسیدگی به جرائم موجب مجازات قطع عضو و جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان نصف دیه کامل یا بیش از آن.
- رسیدگی به جرائم موجب مجازات تعزیری درجه سه و بالاتر.
- جرائم سیاسی و مطبوعاتی.
- دادگاه کیفری دو
رسیدگی به سایر جرایم، بجز مواردی که در صلاحیت دادگاه کیفری یک و یا سایر مراجع اختصاصی است، در صلاحیت دادگاه کیفری دو است.
دادسرا
دادسرا وظیفه تعقیب، تحقیق و کشف جرم را در دعاوی کیفری بر عهده دارد. بنابراین دادسرا فقط در دعاوی کیفری موضوعیت دارد و در دعاوی حقوقی نقشی ندارد.
دادسرای عمومی و انقلاب به دو گروه دادسرای عمومی و دادسرای انقلاب تقسیم می‌شود.
- دادسرای عمومی
دادسرای عمومی وظیفه کشف جرم، تعقیب و تحقیق کلیه جرایم را بجز جرایمی که در صلاحیت دادسراهای دیگر است بر عهده دارد. دادسرا دارای شعب بازپرسی و دادیاری است که حسب نوع جرم و اهمیت آن در این شعب رسیدگی می‌شود.
- دادسرای انقلاب
دادسرای انقلاب تنها وظیفه رسیدگی به جرایم زیر را بر عهده دارد:
- کلیه جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی و محاربه و افساد فی الارض
- توهین به مقام بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران و مقام معظم رهبری
- توطئه علیه جمهوری اسلامی ایران یا اقدام مسلحانه و ترور و تخریب موسسات به منظور مقابله با نظام
- جاسوسی به نفع اجانب
- کلیه جرائم مربوط به قاچاق و مواد مخدر
- دعاوی مربوط به اصل ۴۹ قانون اساسی .
- دادسراهای اختصاصی
به غیر از دادسرای عمومی و انقلاب برخی دادسراهای اختصاصی وظیفه تعقیب و تحقیق درباره جرایم اشخاص و افراد خاص را بر عهده دارند، مانند:
- دادسرای نظامی که فقط به جرایم نیروهای مسلح رسیدگی می‌کند.
- دادسرای ویژه روحانیت که تنها به جرایم روحانیون و یا اشخاص در ارتباط با امور دینی رسیدگی می‌کند.
- دادسرای انتظامی قضات که به تخلفات انتظامی قضات رسیدگی می‌کند.
- دادسرای کارکنان دولت که به جرایم کارکنان دولت در حیطه انجام وظایف اداری رسیدگی می‌کند.
- دادسراهای تخصصی
- رسیدگی تخصصی به برخی موضوعات و جرایم در شهرهای بزرگ سبب ایجاد دادسراهای تخصصی شده است مانند
- دادسرای ویژه امور اقتصادی،
- دادسرای جرایم رایانه‌ای،
- دادسرای جرایم پزشکی و دارویی،
- دادسرای امور مربوط به شهرداری‌ها،
- دادسرای ویژه سرقت،
- دادسرای ویژه ارشاد (مربوط به جرایم اخلاقی)،
- دادسرای امور نیابت،
- دادسرای ویژه مبارزه با قاچاق و ارز،
- دادسرای امور سرپرستی،
- دادسرای امور جنایی (ویژه قتل)،
- دادسرای راهور (ویژه جرایم رانندگی)،
- دادسرای نوجوانان
نیروی انتظامی
در دعاوی کیفری، نیروی انتظامی به عنوان ضابط قضایی، وظیفه کشف جرم و تعقیب متهم و انجام تحقیقات مقدماتی را زیر نظر دادسرا و مقام قضایی بر عهده دارد.
