ارکان سازمان ملل متحد، صلاحیت‌ها و وظایف آنها
اولین قدم در ایجاد سازمان ملل متحد، در ۱۲ ژوئن ۱۹۴۱ و در خلال جنگ جهانی دوم برداشته شد.
۱۴ دولت اعلامیه‌ای را تصویب کردند و متعهد شدند که همراه با سایر ملل جهان در راستای زدودن جنگ و برقراری صلح اقدام نمایند.
دو ماه بعد یعنی در ماه اوت، ملاقاتی بین وزیر کشور انگلستان، چرچیل و رئیس جمهور ایالات متحده، رزولت صورت گرفت و سندی سیاسی موسوم به منشور آتلانتیک که دارای ۸ ماده بود، تنظیم گردید.
مهم‌ترین محورهای این سند، حق تعیین سرنوشت ملت‌ها، برابری دولت‌ها در دسترسی به مواد اولیه، همکاری و امنیت بین‌المللی، آزادی دریاها و خلع سلاح عمومی بود.
بعد از تنظیم منشور آتلانتیک، در سال ۱۹۴۲ با ورود ایالات متحده به جنگ جهانی دوم، سندی تحت عنوان اعلامیه‌ی ملل متحد ایجاد شد که ۲۶ کشور جهان ازجمله ایران آن را امضا کردند و آمادگی خود را علیه جنگ اعلام نمودند (این سند عنوان ملل متحد را پایه‌گذاری کرد).
مطابق این سند، سران سه کشور متفق، استالین، چرچیل و رزولت در سال ۱۹۴۳ در مسکو ملاقات کردند و در پی این دیدار، اعلامیه‌ی مسکو صادر شد که در آن لزوم ایجاد سازمانی بین‌المللی براساس برابری حاکمیت دولت‌ها موردتوجه قرار گرفت.
به‌دنبال صدور این اعلامیه چین هم به این امر پیوست.
یکی از مهم‌ترین کشورهایی که نقش مهمی در جنگ داشت ایران بود که روابط بسیار خوبی با آلمان داشت و در زمان حمله به شوروی از جبهه‌ی جنوب برای رساندن تسلیحات استفاده می‌کرد.
در سال ۱۹۴۳ و به‌دنبال تشکیل کنفرانسی در تهران که این سه تن (استالین، چرچیل، رزولت) در آن حضور داشتند؛ رابطه‌ی ایران با آلمان قطع و جبهه‌ی جنوبی بسته شد.
در ملاقات تهران، ایجاد یک سازمان بین‌المللی با هدف صلح و امنیت جهانی موردتایید قرار گرفت که حاصل این مذاکرات، سندی به نام پیش‌نویس ملل متحد بود؛ کنفرانس یالتا نیز برای ایجاد حق وتو برگزار شد که این حق توسط استالین پیشنهاد شد.
در این زمان، چهار قدرت بزرگ (آمریکا، چین، شوروی، انگلستان) از دولت‌های امضا‌کننده و سایر دولت‌ها دعوت کردند تا در کنفرانسی که در سانفرانسیسکو تشکیل می‌شود، شرکت کنند تا پیش‌نویس را در آنجا مطرح و پیرامون آن بحث و مطالعه کنند.
سرانجام تا سال ۱۹۴۵، ۵۱ کشور جهان آن سند را تصویب کردند؛ بدین ترتیب قبل از پایان جنگ، دومین سازمان جهانی با صلاحیت عام ایجاد شد.
اعضا و مقر سازمان ملل متحد
این سازمان، سازمانی بین‌الدولی است؛ به عبارتی اولین شرط عضویت در آن داشتن دولت می‌باشد؛ لذا اعضای سازمان ملل متحد درحال‌حاضر ۱۹۲ کشور هستند که ۵۱ کشور ازجمله ایران اعضای موسس سازمان ملل هستند و بقیه بعدا به این سازمان پیوستند.
این سازمان فعالیت خود را در سال ۱۹۴۶ آغاز کرد؛ در ابتدا نشست‌های سازمان در لندن و ژنو برگزار می‌شد، تا اینکه در سال ۱۹۵۱ مقر اصلی سازمان ملل متحد در کشور نیویورک مستقر شد.
مقر جامعه‌ی ملل در شهر ژنو به عنوان مقر اروپایی سازمان ملل متحد انتخاب شد و وین (که به فعالیت حقوق بشری می‌پردازد) به عنوان سومین مقر سازمان انتخاب شد.
وظایف و اهداف سازمان ملل متحد
همانطور که در بند یک منشور ملل متحد آمده است، اولین و مهم‌ترین هدف سازمان ملل متحد، حفظ صلح و امنیت بین‌المللی بوده است؛ درعین‌حال اهداف دیگری ازجمله توسعه‌ی روابط دوستانه براساس احترام به اصل برابری حقوق دولت‌ها در تعیین سرنوشت، تحقق بخشیدن به توسعه‌ی همکاری بین‌المللی از طریق حل مشکلات اقتصادی، اجتماعی، علمی و انسانی، احترام به حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین و همچنین تبدیل شدن به مرکزی جهت هماهنگی ملل مختلف به سمت اهداف مشترک را دنبال می‌کند.
به همین دلیل، سازمان ملل جهت دستیابی به اهداف خود، سازمان‌های جدیدی را ایجاد نمود و از سیستم ملل متحد استفاده کرد که براساس ماده‌ی ۷ منشور ملل متحد سازمان ملل دارای ۶ رکن اصلی «مجمع عمومی، شورای امنیت، شورای اقتصادی- اجتماعی، شورای قیمومت، دبیرخانه، دیوان بین‌المللی دادگستری» می‌باشد.
لازم به ذکر است که سازمان ملل متحد می‌تواند در کنار ارکان اصلی، ارکان فرعی هم ایجاد کند.
ارکان اصلی سازمان ملل متحد۱. مجمع عمومی
کلیه‌ی دولت‌های عضو سازمان ملل متحد (۱۹۲ کشور) در مجمع عمومی حضور دارند. به عبارتی مجمع عمومی ۱۹۲ نمایندگی نیز دارد و هر هیئت نمایندگی متشکل از ۵ نفر است که می‌توانند از حضور کارشناسان و مشاوران متعددی نیز استفاده کنند؛ هر دولت فقط دارای یک رای است که بنابر اصل برابری دولت‌ها در مجمع عمومی، درهنگام رای‌گیری هیچ تفاوتی میان دولت‌های بزرگ و کوچک وجود ندارد.
کار مجمع براساس دو دسته از قواعد انجام می‌شود:
قواعدی که در منشور ملل پیش‌بینی شده‌اند. از آنجا که منشور، معاهده‌ای بین‌المللی است، در نتیجه هرگونه تغییری نیازمند شرکت اعضای ملل متحد است.
مقررات داخلی که توسط خود مجمع عمومی تصویب شده‌اند و به این دلیل که معاهده‌ای ندارد، حضور و تصمیم‌گیری خود اعضای مجمع برای تغییر آن کفایت می‌کند.
مجمع عمومی به‌طور دائم تشکیل نمی‌شود و درواقع تنها سه اجلاس برگزار می‌کند:
- اجلاس عادی که هر ساله برگزار می‌شود (از آخرین سه‌شنبه‌ی سپتامبر تا اواخر دسامبر ادامه می‌یابد).
- اجلاس فوق‌العاده که به درخواست دولت‌های عضو مجمع یا شورای امنیت برگزار می‌شود.
- اجلاس‌های فوق‌العاده‌ی فوری که براساس اجرای قطع‌نامه‌ی ۳۷۷ (اتحاد برای صلح) برگزار می‌شوند (اگر شورای امنیت در مسئله‌ی مربوط به صلح و امنیت جهانی به علت کاربرد حق وتو قادر به تصمیم‌گیری نباشد، مجمع عمومی درمورد آن تصمیم خواهد گرفت).
از آن رو که مجمع عمومی رکن فراگیر سازمان ملل است، با حجم زیادی از کار مواجه است و انجام تمام این کارها در جلسه‌ای با حضور تمام نماینده‌ها کاری بس دشوار است؛ به همین دلیل با الهام از مجمع عمومی جامعه‌ی ملل (که قبل از سازمان ملل مشغول به کار شد و هدف آن تامین استقلال سیاسی و تمامیت ارضی در قبال یکدیگر بود) از ۶ کمیسیون «سیاسی-امنیتی، اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی، قیمومت، مالی-اداری، حقوقی» کمک می‌گیرد.
صلاحیت‌های مجمع عمومی
صلاحیت‌های اختصاصی مجمع
انتخاب اعضای ارکان اصلی سازمان ملل متحد که شامل اعضای غیردائم شورای امنیت (با ۱۰ عضو)، اعضای شورای اقتصادی- اجتماعی (با ۵۴ عضو) و اعضای شورای قیمومت است و همچنین ایجاد ارکان فرعی و انتخاب اعضای آن از صلاحیت‌های اختصاصی این مجمع می‌باشد.
از دیگر موارد می‌توان به تصویب بودجه‌ی سازمان ملل متحد، صدور مجوز درخواست نظر مشورتی از دیوان بین‌المللی دادگستری برای سایر ارکان به جز شورای امنیت و ایجاد هماهنگی در موسسات تخصصی ملل متحد اشاره کرد.
صلاحیت‌های مشترک با شورای امنیت: این صلاحیت درمورد ترکیب سازمان از لحاظ پذیرش عضو جدید، تعلیق و اخراج عضو است که حتما باید با توصیه‌ی شورای امنیت و تصویب مجمع عمومی باشد، از دیگر صلاحیت‌های مشترک، انتخاب قضات دیوان بین‌المللی دادگستری و دبیرخانه‌ی کل سازمان ملل متحد است.
شورای امنیت
شورای امنیت به عنوان رکن اجرایی سازمان ملل متحد، از اختیارات گسترده‌ای برخوردار است؛ با این وجود، شورای امنیت برخلاف مجمع، رکن فراگیری نیست و رکن محدودی به حساب می‌آید که مرکب از ۱۵ عضو دائم و غیردائم است.
درحال‌حاضر اعضای دائم شورا عبارتند از آمریکا، انگلستان، فرانسه، روسیه و چین که به دلیل برتری در جنگ جهانی دوم، به عضویت دائمی این شورا نائل شده‌اند.
۱۰ عضو غیردائم شورای امنیت، به مدت دو سال بدون امکان تمدید، توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد انتخاب می‌شوند که ۲ ضابطه و معیار در انتخاب آنها موثر است:
توزیع منصفانه‌ی جغرافیایی
داشتن بیشترین میزان مشارکت در تحقق اهداف سازمان ملل متحد که همان حفظ صلح و امنیت جهانی است.
شورای امنیت می‌تواند به سازمان‌های آزادی‌بخش یا اعضایی که مسائل‌شان در شورا مطرح است، اجازه‌ی مشارکت در شورا و ارائه‌ی نظرات را بدهد، مثلا نماینده‌ی ایران می‌تواند با حضور در شورای امنیت، نظر خود را درمورد پرونده‌ی هسته‌ای بیان کند، اما حق تصمیم‌گیری ندارد.
برخلاف مجمع عمومی که جلسات خود را به‌صورت سالانه برگزار می‌کند؛ شورای امنیت به‌طور دائم مشغول فعالیت است.
ریاست جلسات به‌صورت ماهانه و به ترتیب حروف الفبای انگلیسی، به اعضای مجمع واگذار می‌شود و تمام دولت‌ها، اعم از دائم و غیردائم می‌توانند ریاست شورای امنیت را بر عهده داشته باشند.
به این دلیل که شورای امنیت رکنی سیاسی است، اگر مسئله‌ای در شورای امنیت مطرح شود که به دولت متبوع مربوط باشد، باز هم آن دولت می‌تواند در جلسات و … شرکت نماید و درعین‌حال ریاست جلسه را بر عهده بگیرد. شورای امنیت سازمان ملل متحد اجلاس‌های خود را در مقر سازمان ملل (نیویورک) برگزار می‌کند، اما با تصمیم شورا نیز می‌تواند در سایر نقاط جهان جلسه برگزار کند.
نهادهایی که می‌توانند به شورای امنیت درخواست تشکیل جلسه بدهند، عبارتند از:
- هر دولت عضو سازمان ملل متحد اعم از اینکه آن موضوع خارج از دایره‌ی موضوعات شورا باشد یا خیر و آن دولت تابع موضوع باشد یا خیر.
- هر مسئله‌ی مربوط به صلح و امنیت جهانی به درخواست مجمع عمومی سازمان ملل متحد در شورای امنیت مطرح می‌شود.
- دبیرکل سازمان ملل متحد هم می‌تواند درخواست تشکیل جلسه بدهد.
تصمیم‌گیری در شورای امنیت به دو روش رای‌گیری و رای اکثریت انجام می‌شود.
همچنین مسائل به دو دسته‌ی مسائل شکلی و سایر مسائل که ماهوی هستند، تقسیم می‌شوند.
درمورد مسائل شکلی تصمیم‌گیری با اکثریت مثبت ۹ عضو انجام می‌شود؛ اما درخصوص مسائل (ماهوی) بحثی جدی مطرح می‌شود و آن حق وتو است.
حق و تو اختیاری است که بر طبق آن، اعضای دائمی شورای امنیت می‌توانند با رای منفی خود از اخذ هرگونه تصمیمی در شورا جلوگیری کنند (حتی اگر یکی از اعضای دائمی رای منفی دهد، شورای امنیت نمی‌تواند هیچگونه تصمیمی اتخاذ کند).
حق وتو تنها برای ۵ کشور در کل ۱۹۲ دولت عضو پذیرفته شده است که اغلب آنها فاتحان جنگ جهانی و دارندگان سلاح‌های اتمی هستند؛ بنابراین ایجاد تفاهم و تعادل میان آنها برای جامعه بسیار حائز اهمیت است.
در ابتدا شاید این امر غیرقابل‌قبول به نظر برسد، چرا که مغایر با اصل برابری حاکمیت دولت‌هاست، ولی لازم به توضیح است که ضرورت زندگی بین‌المللی ایجاب می‌کند که چنین حقی وجود داشته باشد تا صلح و امنیت جهان با خطری مواجه نشود.
درواقع این حق همیشه به ضرر کشورهای درحال توسعه یا توسعه‌نیافته نبوده است و منطق روابط بین‌المللی نشان می‌دهد که این امر منفی نیست (برای مثال در جنگ ایران و عراق، اگر حق وتوی شوروی نبود، سرنوشت ایران مشخص نبود).
صلاحیت شورای امنیت
حل‌وفصل مسالمت‌آمیز اختلافات بین‌المللی:
در این حالت شورای امنیت به طرفین توصیه می‌کند که مشکلات خود را به روش مسالمت‌آمیز حل نمایند؛ ولی هیچ دستوری صادر نمی‌کند و فقط توصیه می‌نماید.
برقراری صلح و امنیت جهانی درصورت نقض و تهدید:
شورای امنیت در صورت نقض یا تهدید علیه صلح، وارد عمل می‌شود و اختیار تصویب توصیه‌نامه و قطعنامه‌ها و اخذ تصمیمات را نیز دارد.
دبیرخانه
در راس آن دبیر کل قرار دارد که براساس توصیه‌ی شورای امنیت، توسط مجمع عمومی انتخاب می‌شود.
دوره‌ی خدمت دبیر کل در عمل ۵ سال است که برای یک بار هم قابل‌تمدید است. دبیر کل دارای دو وظیفه‌ی اداری و سیاسی می‌باشد.
شورای اقتصادی- اجتماعی
این شورا یکی از ارکانی است که تحت امر مجمع عمومی فعالیت می‌کند و مصوبات آن باید به تایید مجمع عمومی برسند؛ تقریبا هر چیزی که به صلح و امنیت مربوط نمی‌شود، وارد حوزه‌ی شورای اقتصادی اجتماعی می‌گردد.
شورا با دو بار تغییر در اعضا، اکنون دارای ۵۴ کشور عضو است که این تعداد با توجه به توزیع جغرافیایی انتخاب می‌شود.
مدت نمایندگی در شورا ۳ سال می‌باشد که انتخاب دولت‌های عضو برای دوره‌ی بعدی بلامانع است.
شورای اقتصادی سالانه سه اجلاس برگزار می‌کند.
- اجلاس اول، نشستی کوتاه در باب دستور کار شوراست.
- اجلاس دوم که در نیویورک برگزار می‌شود، به مسائل اجتماعی می‌پردازد.
- اجلاس سوم که در وین، مقر اروپایی سازمان ملل متحد برگزار می‌گردد، به بررسی مسائل اقتصادی اختصاص دارد.
شورای قیمومت
این شورا نظامی قراردادی است، زیرا در هر مورد، براساس قراردادی که میان دولت‌های ذی‌نفع منعقد شده است و باید به تایید مجمع عمومی برسد، عمل می‌شود.
در این شورا ۳ طرف وجود دارد:
- دولت قیم
- سرزمین تحت قیمومت
- سازمان ملل متحد
دولت‌های قیم به جهت فراهم کردن زمینه‌ی استقلال، سیستمی نظارتی ایجاد کردند که مرکب از ۳ دسته از کشورها می‌باشد:
- دولت‌های اداره‌کننده‌ی سرزمین‌های تحت قیمومت
- اعضای دائم شورای امنیت
- دولت‌های غیراداره‌کننده به تعداد دولت‌های اداره‌کننده.
بنابراین تعداد اعضای شورای قیمومت ثابت نیست.
لازم به ذکر است که این نهاد از موفق‌ترین نهادها بوده است، چرا که درحال‌حاضر هیچ سرزمین تحت قیمومتی وجود ندارد.
دیوان بین‌الملل دادگستری
این دیوان رکن قضایی سازمان ملل می‌باشد. درحال‌حاضر هر ۱۹۲ کشور عضو سازمان ملل متحد، به عضویت اساسنامه‌ی دیوان بین‌المللی دادگستری در آمده‌اند.
این دیوان مرکب از ۱۵ قاضی است که برای ۹ سال توسط مجمع عمومی و شورای امنیت انتخاب می‌شوند.
صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری
صلاحیت ترافعی (حل‌وفصل اختلافات):
درصورتی که دولت‌ها بپذیرند که دیوان بین‌المللی دادگستری قضاوت را بر عهده بگیرد، این نهاد صالح به رسیدگی به اختلافات آنها می‌باشد.
در این صورت صلاحیت دیوان، طی اعلامیه‌ای موردپذیرش قرار می‌گیرد یا در معاهده‌ای خاص، صلاحیت اجباری دیوان پذیرفته می‌شود که در این صورت دولت تنها درمورد اختلافات ناشی از معاهده صالح به رسیدگی می‌باشد؛ یا ممکن است که دولت‌ها خود براساس معاهده‌ای، صلاحیت حل‌وفصل اختلافات را به دیوان بدهند.
صلاحیت مشورتی:
در این مورد مجمع عمومی یا شورای امنیت می‌توانند در تمامی مسائل از دیوان بین‌المللی دادگستری تقاضای نظر مشورتی نمایند.
در صورت درخواست از دیوان، پس از مطرح کردن و شنیدن نظرات دولت‌های عضو اساسنامه و همچنین دولت‌های ذی‌صلاح، دیوان وارد شور می‌شود و نظر مشورتی خود را مطرح می‌کند؛ که این نظریه برای دولت‌ها الزام‌آور نمی‌باشد، مگر اینکه الزامی بودن آن قید شده باشد.
همچنین لازم به ذکر است که تصمیم دیوان براساس نظر اکثریت قضات می‌باشد و در کنار آن، قضات موافق یا مخالفی که در اکثریت هستند می‌توانند نظرات خودشان را اعلام کنند.
ارکان فرعی سازمان ملل متحد
ارکان فرعی، مستقل از سازمان ملل متحد نیستند و از لحاظ اداری و بودجه، کاملا به سازمان وابسته می‌باشند و مقررات مربوط به نحوه‌ی کار و وظایف و تشکیلات ارکان فرعی، توسط سازمان مشخص می‌شوند.
از بین این ارکان می‌توان به سازمان‌های زیر اشاره کردد:
- کمیته‌ی کارشناسان
- محاکم بین‌المللی
- ارکان بین‌المللی مثل یونیسف، برنامه‌ی ملل متحد برای توسعه یا برنامه‌ی عمران ملل متحد
