جرم به رفتار یا مجموعه‌ای از رفتارها گفته می‌شود که از نظر قانونگذار ممنوع بوده و در نتیجه برای آن مجازات مقرر شده است. در هر نوعی از جرم حداقل یک قربانی وجود دارد، برخی از جرایم قربانیان متعدد دارند و همچنین در بسیاری از موارد، اجتماع نیز به عنوان قربانی جرم شناخته می‌شود.
نکته دیگری که در خصوص جرایم باید دانست، تفکیک مجازات از جبران خسارات است. مجازات قانونی هر جرمی توسط قانونگذار مشخص شده است، اما علاوه بر مجازات، خساراتی که از محل وقوع جرم وارد شده باشند نیز باید جبران شوند.
صرف نظر از وجه خصوصی یا عمومی جرم و نیز صرف نظر از خواسته قربانی که می‌تواند اعمال مجازات یا جبران خسارات باشد، مرجعی قضایی که قانونا صلاحیت رسیدگی داشته باشد باید تعیین تکلیف نماید.
در سیستم حقوقی ایران، مراجع کیفری در دو مرحله دادسرا و دادگاه رسیدگی می‌نمایند، همچنین در مرحله دادگاه، مراجع به بدوی و تجدیدنظر تقسیم می‌شوند. برای آن که پرونده کیفری در مرجع قضایی فعال شود، ضروری است که یکی از اسباب قانونی تشکیل پرونده فراهم باشد.
اولین حالت از تشکیل و پیگیری پرونده شکایت شاکی خصوصی است، اما موارد قانونی دیگری نیز پیش‌بینی شده‌اند.
در اینجا باید اشاره کنیم که جرایم در یک نوع تقسیم‌بندی، به انواع مشهود و غیر مشهود تقسیم می‌شود. از جمله تفاوت‌های دو حالت یاد شده در شیوه شروع پیگیری کیفری است، مرجع رسیدگی کننده و نیز نوع جرم نیز می‌توانند متاثر از مشهود یا غیر مشهود بودن جرم باشند که در این مطلب قصد داریم به بررسی آن بپردازیم.
در این راستا شما می‌توانید با بهترین وکیل پایه یک متخصص در امور کیفری نیز مشورت نمایید.
جرم مشهود به چه معناست؟
همانطور که پیش از این اشاره شد جرم به رفتاری گفته می‌شود که توسط قانونگذار ممنوع اعلام شده و برای مرتکب آن مجازات مقرر شده است. برای جرایم تقسیم‌بندی‌های متعددی قائل شده‌اند، برای مثال جرم عمدی در مقابل جرم غیر عمدی، جرم قابل گذشت در مقابل جرم غیرقابل گذشت و نیز جرم مشهود در مقابل جرم غیر مشهود.
همانطور که اشاره شد، موضوع این نوشته به تقسیم‌بندی آخر یعنی جرم مشهود در مقابل جرم غیر مشهود اختصاص داده شده است.
جرم مشهود که در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ و به ویژه ماده ۴۵ آن تعیین تکلیف شده است، به وضعیتی گفته می‌شود که رفتار ارتکابی حداقل یکی از ویژگی‌های زیر را دارا باشد:
- در مرئی و منظر ضابطان دادگستری واقع شود یا ماموران یادشده بلافاصله در محل وقوع جرم حضور یابند و یا آثار جرم را بلافاصله پس از وقوع مشاهده کنند.
برای توضیح این بند باید ضابطان دادگستری را معرفی نماییم. ضابطان دادگستری به معرفی ماده ۲۸ قانون آیین دادرسی کیفری، به مامورانی گفته می‌شود که تحت تعلیمات و نظارت دادستان قرار دارند.
ضابطان وظیفه دریافت دستورات و نیز همکاری با دادستان را در مواردی همچون کشف جرم، شناسایی متهم، کشف ادله جرم، حفظ و نگهداری ادله جرم و نیز جلوگیری از فرار متهمین به عهده دارند.
به عبارت دیگر، تحقیقات مقدماتی در کشف جرم و تشخیص متهم و نیز حفظ ادله وقوع جرم به همراه برخی دیگر از وظایف همچون ابلاغ اوراق قضایی بر عهده ضابطان قرار دارد.
با توجه به توضیحات ارائه شده و نیز به بیان ماده ۲۹ قانون آیین دادرسی کیفری، ضابطان شامل دو گروه ضابط عام و ضابط خاص خواهند بود. ضابطین عام به کسانی گفته می‌شود که به عنوان افسران، درجه‌داران، فرماندهان و نیز نیروی انتظامی آموزش مرتبط دیده‌اند.
در مقابل ضابطین خاص، که همواره نقش ضابط را نیز بر عهده دارند، ضابطین خاص هستند که تنها در مواقع خاص و با توجه به وظایف محوله قانونی خود نقش ضابط می‌پذیرند. این گروه همچون ماموران زندان‌ها نسبت به اتفاقاتی که در زندان رخ می‌دهد، مأموران نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هستند.
از توضیحات ارائه شده به دست می‌آید که چنانچه جرمی در نزد ضابطان دادگستری (اعم از ضابطان عام یا ضابطان خاص در هنگامی که در حال انجام وظیفه هستند) اتفاق بیفتد جرم از نوع مشهود است. همچنین اگر ضابطان در حین وقوع جرم حضور نداشته باشند لیکن بلافاصله پس از آن در محل حاضر شده و یا ادله جرم را دریافت نمایند، جرم مشهود خواهد بود.
در اینجا باید به یک نکته اشاره نماییم، و آن هم اینکه مطابق با تبصره ماده اخیر، کارکنان وظیفه، ضابط دادگستری محسوب نمی‌شوند، در نتیجه وقوع جرم در نزد ایشان، جرم را از نوع مشهود نمی‌سازد مگر آن که اسباب حضور ضابط دادگستری و یا حفظ ادله جرم را فراهم ساخته باشد و نوعی دیگر از جرم مشهود را بسازد.
- بزهدیده یا دو نفر یا بیشتر که ناظر وقوع جرم بوده‌اند، حین وقوع جرم یا بلافاصله پس از آن، شخص معینی را به عنوان مرتکب معرفی کنند.
در دومین حالت از جرم مشهود، دیگر شاهدان جرم پوشش داده شده‌اند، با این توضیح که قربانی جرم چنانچه شخصی را به عنوان مرتکب به مراجع قضایی معرفی نماید، جرم از نوع مشهود محسوب می‌گردد.
البته باید توجه داشت که نباید مدت زمان زیادی از وقوع جرم گذشته باشد، زیرا به بیان این ماده قربانی باید حین وقوع جرم و یا بلافاصله پس از آن شخص معین را به عنوان مرتکب معرفی کرده باشد.
در این بند، علاوه بر بزهدیده و قربانی، دیگر شاهدان نیز پذیرفته شده‌اند، البته برای آن که شهادت شخصی غیر از قربانی ملاک قرار گیرد، ضروری است که شاهدین حداقل ۲ نفر باشند.
- بلافاصله پس از وقوع جرم، علائم و آثار واضح یا اسباب و ادله جرم در تصرف متهم یافت شود و یا تعلق اسباب و ادله یادشده به متهم محرز گردد.
این بند احتیاج به توضیح خاصی ندارد، فقط باید در نظر داشت که کشف ادله جرم نزد متهم، با گذشت مدت زمان طولانی از وقوع جرم، منجر به مشهود شدن جرم واقع شده نمی‌گردد و نکته دیگر آن که چنانچه مالکیت ادله و اسباب جرم به متهم محرز گردد، حتی اگر نزد او کشف نگردد، باز هم جرم از نوع مشهود خواهد بود.
- متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، قصد فرار داشته یا در حال فرار باشد یا بلافاصله پس از وقوع جرم دستگیر شود.
این بند نیز نکته مبهی ندارد. فقط در نظر داشته باشیم که فرار متهم از صحنه جرم، برای اثبات گناهکاری وی کافی نیست، لیکن جرم را به نوع مشهود تبدیل کرده و نیز مجرمیت شخص فراری را به ذهن تداعی می‌نماید و نامبرده را در شرایط سخت‌تری قرار می‌دهد.
- جرم در منزل یا محل سکنای افراد، اتفاق افتاده یا در حال وقوع باشد و شخص ساکن، در همان حال یا بلافاصله پس از وقوع جرم، ورود مأموران را به منزل یا محل سکنای خود درخواست کند.
این بند اشاره به گزارش وقوع جرم در منزل مسکونی یا دیگر اماکن خصوصی دارد. مطابق با این بند، چنانچه قربانی در حین ارتکاب جرم یا بلافاصله پس از آن، گزارش وقوع جرم را اعلام کرده و درخواست حضور ماموران را در محل بنماید، جرم از نوع مشهود تلقی خواهد شد.
به یک نکته که باید در اینجا اشاره کنیم، ممنوعیت ورود ضابطان به اماکن خصوصی بدون اجازه مالکین آن است. به عبارت دیگر، ضابطین باید به داخل منزل مسکونی و دیگر حریم‌های خصوصی دعوت شده باشند.
- متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، خود را معرفی کند و وقوع آن را خبر دهد.
این بند، به شخص متهم توجه دارد. مطابق با آنچه که در این بند آورده شده است، اگر متهم شخصا ارتکاب جرم را اعلام داشته و به نوعی اعتراف به انجام جرم نماید، جرم مشهود تلقی می‌گردد.
- متهم ولگرد باشد و در آن محل نیز سوء شهرت داشته باشد.
آخرین بندی که ماده موضوع بحث به آن پرداخته است، سوء شهرت داشتن متهم در محل و نیز ولگرد بودن نامبرده است. باز هم باید تاکید کنیم شرایط سوء شهرت و ولگرد بودن، اتهام انتسابی را اثبات نمی‌نماید بلکه جرم را از نوع مشهود خواهد ساخت.
در توضیح این بند باید اشاره شود که ولگرد به کسی گفته می‌شود که مسکن مشخص و نیز وسیله امرار معاش همچون شغل یا حرفه معین نداشته باشد. چنانچه چنین شخصی، در محل سوء شهرت نیز داشته باشد، و به عنوان متهم جرم شناخته شود، جرم از نوع مشهود خواهد بود.
جرم غیر مشهود به چه انواعی از جرایم گفته می‌شود؟
در بند پیشین با انواع حالت‌هایی که جرم را به نوع مشهود تبدیل می‌کرد آشنا شدیم. از آنجا که اصل بر غیر مشهود بودن جرایم است، و وضعیت مشهود بودن آن، استثنا بوده و تنها در حالات یاد شده موضوعیت دارد، به دست می‌آید که جز در موارد بیان شده در بند پیشین، جرایم ارتکابی از نوع غیر مشهود خواهند بود.
در جمع‌بندی آنچه که تا اینجا بیان شد باید اشاره شود که
- چنانچه جرم در نزد ضابطان دادگستری اتفاق افتاده باشد،
- یا ضابطان دادگستری بلافاصله در محل وقوع جرم حاضر شوند (در جرایمی که در محل‌های خصوصی و منازل اشخاص است حضور ضابطان موکول به گزارش و دعوت ساکنین است)،
- بلافاصله پس از وقوع جرم ادله جرم در اختیار ضابطان قرار گیرد،
- بلافاصله پس از وقوع جرم شخص قربانی یک یا چند شخص معین را به عنوان مرتکب معرفی نماید،
- بلافاصله پس از وقوع جرم حداقل دو نفر شاهد یک یا چند شخص معین را به عنوان مرتکب معرفی نمایند،
- بلافاصله پس از وقوع جرم متهم به مجرمیت خود و ارتکاب جرم اقرار نماید، در محل وقوع جرم شخص ولگری که دارای سوء شهرت است به عنوان متهم شناسایی شود
- و یا آن که متهم بلافاصله پس از وقوع جرم از صحنه جرم فرار نماید یا ادله و اسباب جرم نزد وی یافت شود یا تعلق آن اسباب به نامبرده احراز گردد، جرم از نوع مشهود خواهد بود.
چنانچه هیچ یک از شرایط فوق وجود نداشته باشد، جرم از نوع غیر مشهود بوده و احکام جرم غیر مشهود بر آن جاری خواهد شد که در بندهای بعدی بررسی می‌گردند.
تفاوت‌های جرم مشهود و جرم غیر مشهود
تا اینجا با انواع جرایم مشهود و غیر مشهود آشنا شدیم. دانستیم که اگر شرایط مقرر قانونی در حین وقوع جرم یا بلافاصله پس از وقوع، وجود داشته باشند، و نیز متهم شناسایی شده باشد، جرم اتفاق افتاده از نوع مشهود خواهد بود و در غیر این صورت، جرم غیر مشهود است.
حال در این بند قصد داریم به تفاوتی که از مشهود یا غیر مشهود بودن جرایم ایجاد می‌گردد، بپردازیم. به عبارت دیگر، تعلق یک جرم در دسته مشهود یا غیر مشهود، چه تغییری ایجاد می‌کند و چه اثری به همراه دارد؟ با وکیل تلفنی ما همراه باشید تا جواب این سوال را در مواد قانونی پیدا کنیم.
تاثیرات مشهود یا غیر مشهود بودن جرایم
تحقیقات مقدماتی، یعنی تحقیقاتی که در کلانتری‌ها صورت می‌پذیرد، باید تحت نظارت و مدیریت دادستان باشد. در این خصوص و به موجب ماده ۴۴ قانون آیین دادرسی کیفری، اگر جرم غیر مشهود باشد، ضابطین موظف هستند برای انجام تحقیقات و دیگر اقدامات لازم از دادستان کسب تکلیف نمایند.
اما مطابق همین ماده، اگر جرم از نوع مشهود باشد، ضابطین اولویت خود را در جمع‌آوری و حفظ ادله وقوع جرم، نگهداری متهم و ممانعت از فرار یا تبانی وی، و در کل انجام تحقیقات قرار می‌دهند و سپس نتایج تحقیقات را به دادستان اعلام می‌نمایند.
از آنچه در این بند بیان شد به دست می‌آید که انجام تحقیقات در جرایم مشهود بلافاصله پس از اطلاع ضابطین صورت گرفته و تلاش ضابطان بر حفظ متهم و ادله اثبات جرم است، در حالی که در جرایم غیر مشهود، مطابق با تشریفات، نخست باید به دادستان اعلام شده و سپس مطابق با دستورات وی اقدام گردد.
- در برخی از جرایم، همچون جرایمی که مجازات آن قصاص یا اعدام و نیز جرایمی که مجازات آن حبس ابد باشد، و در کل در جرایمی سنگین و خشن، علاوه بر ضابطان دادگستری، دیگر شهروندان نیز می‌توانند برای حفظ متهم و نیز صحنه جرم اقدام نمایند به شرط آن که جرم از نوع مشهود باشد.
پس مطابق با این بند، تحقیقات و حفظ ادله در جرایم مشهود خشن و سنگین، می‌تواند حتی پیش از دخالت ضابط قضایی نیز شروع شود.
- تحت نظر قرار دادن متهمین، یعنی نگه داشتن متهم در محل کلانتری، اصولا مجاز نیست مگر اینکه مواد قانونی خلاف آن را تصریح کرده باشد.
یکی از مواردی که قانونگذار اجازه تحت نظر قرار دادن متهم را داده است، در ماده ۴۶ از قانون آیین دادرسی کیفری آمده و مشروط است به اینکه جرم از نوع مشهود باشد.
علاوه بر ضرورت مشهود بودن جرم، نگهداری متهم باید برای انجام تحقیقات ضروری بوده و نیز قرائن قوی در ارتکاب جرم توسط مرتکب وجود داشته باشد.
- مطابق با ماده ۵۵ از قانون آیین دادرسی کیفری، ضابطین به هیچ وجه نمی‌توانند برای پیگیری و تحقیق جرایم غیر مشهود به منازل، اماکن تعطیل و دیگر حریم‌های خصوصی اشخاص ورود نمایند مگر آن که اجازه موردی مقام قضایی را داشته باشند.
در اجازه موردی، دلیل ورود به منازل، تعداد دفعات مجاز و ساعت مجاز قید می‌گردد و جز در این حالت نمی‌توان برای تحقیق جرم غیر مشهود به منازل و اماکن تعطیل وارد شد.
- پس از آن که جرمی واقع می‌شود، برای آن که مقام قضایی صلاحیت رسیدگی پیدا کند، باید یکی از وضعیت‌های مقرر در ماده ۶۴ قانون آیین دادرسی کیفری موجود باشد. در بند اول این ماده به شکایت شاکی و در بند سوم به وقوع جرم مشهود در مقابل دادستان یا بازپرس اشاره شده است.
در نتیجه در جرایم مشهود چنانچه دادستان یا بازپرس شاهد آن باشد، بدون نیاز به شکایت شاکی یا زیاندیده، مقام قضایی موظف به رسیدگی به جرم ارتکابی خواهد بود.
- در جرایم مشهود که توسط طفل یا نوجوان واقع شده باشد، بر خلاف جرایم غیر مشهود، ضابطین می‌توانند متهم را دستگیر نمایند و نیز در انجام تحقیقات مقدماتی و حفظ آثار و ادله جرم اقدام نمایند لیکن باید طفل یا نوجوان را فوری به دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان تحویل دهند.
مشاوره حقوقی جرم مشهود و غیر مشهود
در این نوشته با انواع جرم از نوع مشهود و غیر مشهود آشنا شدیم و دانستیم که اصولا جرایم غیر مشهود هستند مگر آن که یکی از علل قانونی در حین وقوع جرم یا بلافاصله پس از آن وجود داشته باشد که جرم را به حالت مشهود تبدیل نماید.
همچنین اشاره شد که جرایم مشهود در نحوه برخورد ضابطین و مقام‌های قضایی تغییراتی ایجاد می‌نماید، به این صورت که در جرایم مشهود، ضابطین مجاز هستند که در انجام تحقیقات مقدماتی، حفظ ادله و اسباب جرم و جلوگیری از فرار یا تبانی متهم اقدام کرده و سپس گزارش خود را به دادستان ارائه نمایند و نیازی به اخذ دستور پیش از انجام تحقیقات ندارند.
همچنین دانستیم که تحت نظر قرار دادن متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی، تنها در جرایم مشهود ممکن است.
نکته دیگری که به آن اشاره شد، وظیفه مقام قضایی در رسیدگی به جرم مشهود بود. به عبارت دیگر، در جرایم مشهود که شاهد آن بازپرس یا دادستان باشد، بدون احتیاج به شکایت شاکی خصوصی یا بزهدیده، امکان تعقیب کیفری مهیا است.
در نهایت اشاره شد که در جرایم مشهود از نوع سنگین و خشن، دیگر اشخاص و شهروندان نیز اجازه دخالت محدود دارند تا از فرار متهم و نیز از دست رفتن ادله جرم ممانعت به عمل آورند.
با توجه به آنچه که بیان شد و خلاصه‌ای از آن را در این بند مشاهده کردیم، با انواع جرایم از حیث مشهود و غیر مشهود و اثرات هر کدام آشنا شدیم، لیکن باید اشاره شود که امکان اشاره به کلیه ظرایف بحث در اینجا مهیا نیست.
در صورتی که پرسش‌های تکمیلی داشتید می‌توانید از مقالات تخصصی‌تر کمک گرفته و یا آن که با مشاوره حقوقی و کیفری گروه بنیاد وکلا از طریق آنلاین یا تلفنی ارتباط بگیرید.
خدمات مشاوره حقوقی آنلاین بنیاد وکلا حتی در روزهای تعطیل نیز برای شما مهیا می‌باشد.
